Thế giới quan trong thời đại ngày nay
1. Tính tất yếu của việc xây dựng thế giới quan khoa học trong thời đại ngày nay
Cách mạng xã hội chủ nghĩa tháng Mười Nga nổ ra và giành được thắng lợi đã mở ra một thời đại mới trong sự phát triển lịch sử nhân loại – thời đại quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội. Chủ nghĩa xã hội không chỉ đơn thuần là một lý thuyết khoa học nữa, mà đã trở thành một chế độ xã hội tồn tại trên hiện thực. Dưới sự tác động của chủ nghĩa xã hội hiện thực, chủ nghĩa tư bản đã có những biến đổi sâu sắc. Tuy nhiên không phải với những biến đổi như vậy, chủ nghĩa tư bản đã giải quyết được triệt để mọi mâu thuẫn trong xã hội, thay đổi bản chất của mình, như một số người nhầm tưởng. Chủ nghĩa tư bản chỉ thực hiện một số điều chỉnh về lợi ích giữa các giai cấp, các tầng lóp xã hội nhờ lợi dụng được những thành tựu của cuộc cách mạng khoa học công nghệ hiện đại, lợi dụng ưu thế của các nước phát triển trước về kinh tế, về khoa học kỹ thuật để bóc lột nhân dân các nước chậm phát triển. Xét trên toàn thế giới, hiện nay những mâu thuẫn của chủ nghĩa tư bản có những biểu hiện mới và càng thêm gay gắt. Điều đó thể hiện ở chỗ sự giàu có và quyền lực quân sự, chính trị ngày càng tập trung vào một số nước và một số ít người; sự bất bình đẳng và mất dân chủ không những không mất đi mà ngày càng sâu sắc thêm; chiến tranh vẫn liên tiếp nổ ra trong nhiều khu vực trên thế giới, gây nhiều thảm hoạ cho nhân dân lao động, mà nguyên nhân chủ yếu vẫn là sự tranh giành thị trường, tranh giành nguồn lợi về kinh tế giữa các tập đoàn tư bản lớn trên thế giới; chạy đua vũ trang chưa chấm dứt, nguy cơ chiến tranh hạt nhân vẫn đang đe doạ sự tồn tại loài người; môi trường sổng của con người như môi trường đất, nước, không khí, bị ô nhiễm nặng, sự thay đổi khí hậu đang đe dọa sự sống của loài người, nạn đói nghèo trên thế giới vẫn tăng, nhiều bệnh dịch xã hội không ngăn chặn được. Những biểu hiện đó lẽ ra với những thành tựu vĩ đại của khoa học hiện đại và của nền sản xuất hiện đại phải được giải quyết. Nhưng chế độ tư bản chủ nghĩa với những thiết chế gắn chặt với lợi ích của giai cấp tư sản giàu có đã ngăn cản việc giải quyết những vấn đề trên.
Thời đại ngày nay vẫn là thời đại quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội, nhưng những biến động về mặt kinh tế, chính trị, quân sự của xã hội là rất phức tạp, khó lường. Hiện nay, do sự tác động của cuộc cách mạng khoa học công nghệ hiện đại, nhiều phát minh khoa học ra đời và nhanh chóng được ứng dụng vào sản xuất, làm cho lực lượng sản xuất của xã hội được xã hội hoá và tăng trưởng rất nhanh. Đặc biệt là những phát minh trong lĩnh vực công nghệ sinh học, công nghệ thông tin và sự tự động hoá quá trình sản xuất đã đem đến cho con người những phương tiện nhận thức mới để hiểu sâu hơn về cấu trúc vật chất và phương tiện đi lại, giao tiếp mới, làm cho mối liên hệ, sự phụ thuộc và ràng buộc lẫn nhau giữa các nước ngày càng chặt chẽ. Sự xâm nhập giữa các nền văn hoá của các dân tộc trên thế giới ngày càng sâu sắc hơn. Điều đó dẫn đến sự thay đổi nhiều giá trị truyền thống và xuất hiện nhiều giá trị mới. Ngày nay, nếu không có một thế giới quan thực sự khoa học và được truyền bá sâu rộng trong quần chúng nhân dân, thì nhiều khi khó xác định được đâu là đúng, là chân lý, đâu là sai, là phản giá trị. Đặc biệt từ sau khi chủ nghĩa xã hội hiện thực ở Liên Xô và Đông Âu sụp đổ, chủ nghĩa tư bản có những điều chỉnh trong tổ chức quản lý sản xuất và phân phối, tạm thời thu được một số kết quả. Các thế lực phản động trên thế giới được dịp trỗi dậy chống phá chủ nghĩa Mác. Họ đồng nhất một mô hình cụ thể của chủ nghĩa xã hội với chủ nghĩa xã hội với tư cách là xu hướng phát triển tất yếu cùa xã hội. Họ thổi phồng những đổ vơ tạm thời của chủ nghĩa xã hội để che đậy những mâu thuẫn của chủ nghĩa tư bản, phủ nhận tính đúng đắn khoa học của triết học duy vật macxit, hy vọng phá vỡ cơ sở thế giới quan khoa học của giai cấp công nhân và nhân dân lao động, làm suy giảm tinh thần đấu tranh của nhân dân lao động, bảo vệ lợi ích của giai cấp tư sản thống trị bảo thủ. Điều đó đòi hỏi phải phát triển hơn nữa chủ nghĩa duy vật biện chứng, kiên trì đấu tranh chổng lại những sự xuyên tạc của các quan điểm sai trái, cần phải nhận thấy rằng nếu không có những thắng lợi của chủ nghĩa xã hội, không có phong trào đấu tranh của giai cấp vô sản ở các nước xã hội chủ nghĩa và các nước tư bản chủ nghĩa, thì chủ nghĩa tư bản không thể có những điều chỉnh như ngày nay. ở đâu và lúc nào giai cấp vô sản không tích cực đấu tranh; lúc nào phong trào đấu tranh vì chủ nghĩa xã hội, vì dân chủ và tiến bộ xã hội không sôi nổi là ở đó giai cấp tư sản lại tăng cường bóc lột giai cấp vô sản và nhân dân lao động.
Ở nước ta, sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội đang trong quá trình đổi mới, xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá, nhanh chóng đưa nước ta trở thành một nước dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng dân chủ và văn minh. Sự nghiệp đó là mới mẻ và rất khó khăn, phức tạp. Bởi vì nước ta đi lên chủ nghĩa xã hội từ một nền kinh tế sản xuất nhỏ, chưa qua chủ nghĩa tư bản. Trình độ của lực lương sản xuất còn thấp kép”1 chủ yếu là thủ công nhân tán các quan hệ xã hội tương ứng với trình độ của lực lượng sản xuất đó chưa phát triển. Tình hình chính trị xã hội trong nước cùng với bối cảnh quốc tế hiện nay làm cho cách mạng nước ta vừa có nhiều thuận lợi, đồng thời cũng đứng trước nhiều thách thức. Nhiều vấn đề mới nảy sinh đòi hỏi phải được tổng kết về mặt lý luận. Điều đó đòi hỏi phải phát huy cao độ tính chủ động sáng tạo của con người – chủ thế xây dựng xã hội mới. Nhưng để con người có thể phát huy tính năng động sáng tạo của mình, cần phải trang bị cho con người một thế giới quan khoa học.
Thế giới quan khoa học là hệ thống những quan điểm đúng đắn về thế giới và vị trí của con người trong thế giới, là kết quả của quá trình tổng kết toàn bộ tri thức và kinh nghiệm sống của con người, giúp con người xác định được mục đích ý nghĩa cuộc sống của mình và hoạt động phù họp với điều kiện và hoàn cảnh xung quanh. Đối với mỗi con người, thế giới quan khoa học không hình thành một cách tự phát, đơn giản. Trong tình hình phát triển của khoa học hiện đại, với những mối quan hệ xã hội, quốc tế và sự xuyên tạc của các thế lực phản động hiện nay, để hình thành được thế giới quan khoa học ở mỗi người, cần phải tiến hành học tập, bồi dưỡng một cách tự giác, có tố chức, có hướng dẫn. Tóm lại, hiện nay không thể xem nhẹ việc xây dựng, bồi dưỡng thế giới quan khoa học.
2. Một số yêu cầu chung nhằm giáo dục, bồi dưỡng thế giới quan khoa học trong thời đại ngày nay
Như trên đã nói thế giới quan khoa học không hình thành một cách tự phát, mà cần phải giáo dục, bồi dưỡng một cách tích cực, chủ động, cần phải giáo dục lý luận khoa học và rèn luyện qua thực tiễn. Việc giáo dục, bồi dưỡng thế giới quan khoa học cần đảm bảo một số yêu cầu sau đây:
a) Giáo dục một cách sâu rộng, có hệ thống nội dung lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm, chủ trương đường lối của Đảng
Đây là yêu cầu quan trọng hàng đầu không thể thiếu được trong việc giáo dục, bồi dưỡng thế giới quan khoa học. Bởi vì chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh là hệ thống lý luận hoàn chỉnh, khoa học nhất hiện nay. Nó kế thừa toàn bộ tư tưởng tiến bộ của nhân loại, khái quát những thành tựu mới nhất và hiện đại nhất của tri thức khoa học, tổng kết kinh nghiệm thực tiễn của con người, để khái quát nên những quy luật khách quan của sự vận động’ của tự nhiên, của xã hội loài người và của cả tư duy, vạch ra mục tiêu, động lực của sự phát triển xã hội, bao gồm cả xã hội Việt Nam trong thời đại ngày nay.
Chủ nghĩa Mác – Lênin bao gồm ba bộ phận hợp thành là triết học, kinh tế chính học, chủ nghĩa xã hội khoa học, trong đó triết học Mác – Lênin là cơ sở lý luận chung nhất về thế giới quan. Kinh tế chính trị học Mác – Lênin và chủ nghĩa xã hội khoa học là sự phát triển và sự thể hiện thế giới quan duy vật mácxit trong lĩnh vực kinh tế và lĩnh vực chính trị xã hội. Ba bộ phận này về nội dung khoa học có những đặc thù riêng, nhưng về ý nghĩa thế giới quan lại thống nhất chặt chẽ với nhau. Không thể hiểu sâu sắc được những quan điểm của triết học Mác – Lênin nếu không phát triển Ĩ1Ó vào lĩnh vực kinh tế và chính trị xã hội. Ngược lại cũng không hiểu được một cách đúng đắn những vấn đề kinh tế và chính trị xã hội của chủ nghĩa Mác – Lênin nếu không nắm được quan điểm triết học Mác – Lênin.
Tư tưởng Hồ Chí Minh là sự phát triển phong phú và vận dụng sáng tạo, đúng đắn chủ nghĩa Mác – Lênin vào việc giải quyết những vấn đề của cách mạng Việt Nam. Nhiều vấn đề trong tư tưởng Hồ Chí Minh có ý nghĩa không chỉ đối với cáeh mạng Việt Nam, mà còn có ý nghĩa thời đại và quốc tế. Vì vậy Đảng ta xác định lấy chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng và là kim chỉ nam cho hành động cách mạng của Đảng,
Những chủ trương chính sách của Đảng thể hiện trong văn kiện của các kỳ đại hội và các hội nghị Trung ươrig của Đảng là sự khái quát lý luận mói trên cơ sở vận dụng chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh vào điều kiện cách mạng Việt Nam hiện nay, đồng thời là sự tổng kết kinh nghiệm thực tế sinh động của quá trình đấu tranh cách mạng của Đảng và nhân dân ta. Lịch sử đã cho thấy, vận dụng đúng đắn và sáng tạo chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh vào điều kiện Việt Nam để đề ra đường lối cách mạng đúng đắn là một trong những nhân tố quan trọng nhất cho sự thắng lợi của cách mạng Việt Nam.
Như vậy chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và chủ trương, đường lối cách mạng của Đảng, là những bộ phận hợp thành cơ sở lý ỉuận của thế giới quan khoa học. Đây là bộ phận tri thức quan trọng nhất của thế giới quan khoa học của một người cũng như của p.iai cấp công nhân và cộng đồng dân tộc Việt Nam. Chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và chủ trương, đường lối của Đảng đồng thời bao hàm những nội dung đạo đức nhân văn cao cả nhất. Nó bảo vệ lợi ích chính đáng của nhân dân lao động, đấu tranh chống áp bức và bóc lột một cách triệt để nhất. Vì vậy nó cũng là cơ sở cho việc hình thành niềm tin và lý tưởng sống cao đẹp của con người trong thời đại ngày nay, một nhân tố không thể thiếu của thế giới quan khoa học.
Những điều trình bày trên đây cho thấy vai trò to lớn của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và chủ trương đường lối của Đảng trong việc hình thành thế giới quan khoa học. Nhưng cũng như bất kỳ một môn khoa học nào khác muốn hiện thực hoá vai trò của mình, biến tư tưởng khoa học trở thành nhận thức của quần chúng nhân dân, được quần chúng nhân dân hiểu biết đúng đắn và sâu sắc, cần phải giáo dục, tổ chức cho quần chúng học tập một cách tích cực. Đảng ta, ngay từ khi ra đời đảm đương sứ mạng lãnh đạo cách mạng Việt Nam đến nay, luôn luôn coi trọng công tác giáo dục lý luận chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm đường lối của Đảng. Tuy nhiên với sự phát triển của thực tiễn xã hội, với yêu cầu ngày càng cao đối với năng lực sáng tạo của con người trong thời đại ngày nay, việc giáo dục, bồi dưỡng lý luận cũng thường xuyên phải thay đổi cả nội dung và phương pháp cho phù họp với tình hình và điều kiện mới, nhờ vậy mới nâng cao được chất ỉượng giáo dục.
Để đổi mới nội dung lý luận cần nghiên cứu, khái quát những thành tựu của khoa học hiện đại. Đây là một công việc khó khăn, đòi hỏi sự phối hợp hoạt động của những tập thể lớn các nhà khoa học làm việc trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Bởi vì khoa học hiện nay phát triển với tốc độ rất nhanh và quy mô rất lớn, sự xâm nhập giữa các ngành khoa học rất sâu rộng, một người không đủ sức để bao quát hết khối kiến thức khoa học khổng lồ trong thời đại ngày nay. Bên cạnh việc khái quát các thành tựu khoa học, để phát triển lý luận cần kết hợp lý luận với thực tiễn quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta, thường xuyên lấy lý luận soi sáng thực tiễn và tổng kết thực tiễn để phát triển lý luận. Xa rời thực tiễn sẽ biến lý luận thành những công thức giáo điều, sẽ làm cho lý luận trở nên lạc hậu đối với thực tiễn. Sức sống của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh là gắn liền với thực tiễn. Cho nên giáo dục lý luận phải gắn liền với thực tiễn. Đồng thời phải thường xuyên đấu tranh chống lại những quan điểm phản động, sai trái, xuyên tạc chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin lúc đương thời cũng thường phát triển lý luận của mình trong cuộc đấu tranh chống các quan điểm thù địch.
Để thay đổi phương pháp giáo dục lý luận cần căn cứ vào đối tượng giáo dục để điều chỉnh nội dung cho phù họp; sử dụng các phương tiện kỹ thuật hiện đại, phối hợp nhiều hình thức hoạt động dạy và học để phát huy tính chủ động sáng tạo của người học.
Tóm lại phải tiến hành giáo dục một cách có hệ thống các bộ phận của lý luận chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, chủ trương, đường lối của Đảng, thường xuyên kết hợp lý luận với thực tiễn mới hình thành được thế giới quan khoa học.
b) – Thực hiện nguyên tắc khách quan trong xem xét các sự vật hiện tượng
Nguyên tắc khách quan trong xem xét là nguyên tắc hàng đầu thể hiện bản chất của thế giới quan duy vật khoa học, Không thực hiện nguyên tắc này cũng có nghĩa là đã đứng trên quan điểm duy tâm trong việc giải quyết mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, giữa khách quan và chủ quan.
Nguyên tắc khách quan trong xem xét đòi hỏi trong nhận thức và hành động phải luôn luôn xuất phát từ bản thân sự vật, từ những điều kiện tồn tại thực tế của sự vật mà phản ánh sự vật một cách trung thực. Không được xuất phát từ mong muốn chủ quan, từ ý chí thuần tuý, hoặc tò những tình cảm bồng bột, những định kiến để đề ra mục tiêu, phương hướng hành động. Nguyên tắc khách quan còn đòi hỏi phải tôn trọng quy luật khách quan, dù điều đó có trái với mong muốn chủ quan hoặc mâu thuẫn với lợi ích cá nhân, trước mắt như thế nào. cần lưu ý rằng, ờ dây không phải ỉà sự phủ nhận hoàn toàn vai trò cùa nhân tố chủ quan, của động cơ tư tưởng trong quá trình xem xét. Không có mong muốn chủ quan, không có động cơ tư tưởng thì không thể thôi thúc con người nhận thức và hoạt động được. Ở đây chỉ muốn nói rằng những mong muốn của con người phải xuất phát từ điều kiện thực tế, từ bản thân sự vật. Thực hiện quan điểm khách quan, trên thực tế không đơn giản, bởi vì trong quá trình hoạt động của con người, cái khách quan và chủ quan thống nhất biện chúng với nhau, không tách rời nhau. Vì vậy phải thông qua thực tiễn, bằng kết quả trong thực tiễn để kiểm nghiệm nhận thức và hoạt động của mình.
c) – Phát huy tính năng động, sáng tạo của ý thức và nhân tố con người, nhưng phải chống chủ nghĩa chủ quan duy ý chí
Ý thức là sự phản ánh sáng tạo hiện thực khách quan vào ứong đầu óc của con người. Ý thức có tính độc lập tương đối, nghĩa là nó có thể phản ánh được quy luật phát triển của thế giới vật chất, nhờ đó con người có thể xác định mục tiêu phương hướng và cách thức hoạt động của mình một cách đúng đắn, và thông qua hoạt động thực tiễn con người cải biến thế giới vật chất. Xét về mặt đó, ý thức của con người là nhân tố tích cực chủ động, đi trước “vật chất” và cải biến được thế giới vật chất thông qua hoạt động thực tiễn của con người. Vì vậy phải chống thái độ tuyệt đối hoá vai trò của vật chất, phủ nhận vai trò nhân tố tinh thần, tư tưởng, nhân tố chủ quan, dẫn đến thái độ thụ động, trông chờ, thiếu năng động tích cực; phải coi trọng nhân tố tinh thần, tư tưởng, nghĩa là phải giáo dục nâng cao trình độ nhận thức cho con người cả về lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh cả tri thức của các môn khoa học.
Mặt khác cũng không được thổi phồng vai trò của ý thức, dẫn đến những sai lầm chủ quan duy ý chí. Trong quá trình cải tạo và xây dựng xã hội xã hội chủ nghĩa ở nước ta, sai lầm chủ quan duy ý chí biểu hiện ở chỗ: nóng vội trong việc xoá bỏ kinh tế tư nhân, chỉ xây dựng kinh tế quốc doanh và tập thể, không thực hiện nguyên tắc tự nguyện khi xây dựng hợp tác xã, mở rộng quy mô hợp tác xã không căn cứ vào trình độ thực tế của lực lượng sản xuất, nóng vội trong quá trình thực hiện công nghiệp hoá, có lúc tập trung quá mức vào việc phát triển công nghiệp nặng, đầu tư dàn trải vào nhiều công trình công nghiệp nặng cần vốn lớn, không chú ý đến việc phát huy hiệu quả của vốn đầu tư. Tóm lại, đó là sự bất chấp quy luật khách quan, đề ra mục tiêu chỉ dựa vào ý muốn chủ quan, thoát ly khỏi những điều kiện vật chất thực tế. Điều đó đã cản trở việc phát huy những nguồn lực của nền kinh tế.
Sai lầm chủ quan, duy ý chí ở nước ta trong thời gian trước năm 1986 không chỉ có nguồn gốc nhận thức luận, nghĩa là thổi phồng quá mức vai trò sáng tạo của ý thức, mà còn có nguồn gốc lịch sử, xã hội. Chúng ta đã quá kiêu căng với những thấng lợi đạt được trong cách mạng dân tộc dân chủ, quá tự hào với những kinh nghiệm trong cuộc kháng chiến vệ quốc, đi đến chỗ không nhận thấy tính chất phức tạp của thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội. Sở dĩ như vậy chủ yếu vì sự hiểu biết lý luận của chúng ta cốn kém, đặc biệt là lý luận về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội. Có thể nói, ở nước ta, do điều kiện lịch sử – xã hội cụ thể quy định nên bệnh chủ quan duy ý chí chủ yếu do cán bộ thiếu hiểu biết về lý luận, hành động chủ yếu dựa vào kinh nghiệm. Khi chưa có lý luận thì hành động một cách mò mẫm và thường mắc sai lầm chủ quan là khó tránh khỏi.
Để khắc phục và ngăn ngừa sai lầm chủ quan duy ý chí, đồng thời phát huy được tính năng động sáng tạo của ý thức phải thực hiện đồng thời nhiều biện pháp khác nhau, nhưng trước hết phải nâng cao trình độ tư duy lý luận cho đội ngũ cán bộ và quần chúng nhân dân, phải đổi mới tư duy lý luận, đặc biệt là lý luận về chủ nghĩa xã hội, về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Muốn vậy (như đã nói trong mục 3.2(a)) phải học tập và vận dụng sáng tạo lý luận chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh vào việc nghiên cứu thực tiễn xã hội Việt Nam. Phải phát huy dân chủ trong Đảng và trong toàn xã hội, tổng kết kinh nghiệm xây dựng và phát triển kinh tế – xã hội của các nước trên thế giới, rút ra những bài học thành công và thất bại, từ đó mới có thể đề ra chủ trương đường lối xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta phù hợp với quy luật khách quan.
Trackbacks