Phương pháp luận của các nhà triết học duy tâm cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX – Vấn đề phương pháp luận trong triết học phương Tây cổ điển – Lịch sử tư tưởng trước C.Mác

Phương pháp luận của các nhà triết học duy tâm

Cụm từ “triết học cổ điển Đức” được c. Mác và Ph. Ăngghen sử dụng trong nhiều tác phẩm, điển hình là Lútvích Phoiơbắc và sự cáo chung của triết học cổ điển Đức, trong đó bao hàm các nhà triết học Đức I. Cantơ, G. Phíchtơ, Senlinh, G.V.Ph. Hêghen và L. Phoiơbắc như những đại diện tiêu biểu của triết học Đức thời cận đại, một tiền đề tư tưởng của triết học mácxít, để phân biệt, tuy cùng là triết học Đức, nhưng triết học mácxít có những đặc trưng riêng, khác với các nhà triết học trên, cũng như triết học Đức nói chung. Sau Cách mạng Tháng Mưòi Nga năm 1917, cụm từ trên được lưu hành và trở thành thông dụng trong giới triết học Xôviết, trong giới triết học các nước Đông Âu xã hội chủ nghĩa trước đây, Trung Quốc, Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên, Cuba và Việt Nam.

Mặc dầu vậy, phải khẳng định rằng các nhà triết học duy tâm Đức cuối thế kỷ XVIII, nửa đầu thế kỷ XIX từ Cantơ đến Hêghen đã tạo ra một bước ngoặt trong sự phát triển triết học Đức nói riêng, triết học phương Tây nói chung. Triết học Cantơ, theo nhận xét của Hêghen, “là nền tảng và điểm xuất phát của triết học Đức hiện đại. Những hạn chế của triết học này không làm lu mò công lao đó của triết học Cantơ”. Họ đều bàn về những vấn đề phương pháp luận. Nếu như trong vấn đề phương pháp luận, các nhà triết học thế kỷ XVI-XVII còn phải “vay mượn” trong các lĩnh vực khoa học tự nhiên và toán học, thì các nhà triết học trên đều hiểu rằng triết học không thể phát triển trên “đôi chân của mình” nếu nó không có phương pháp luận đặc thù riêng của nó. Do vậy, họ, một mặt, có sự kế thừa trên một tinh thần phê phán phương pháp luận của các khoa học cụ thể cũng như những tư tưởng của các bậc tiền bôi, nhưng mặt khác, cũng dần dần tiến tới xây dựng một phương pháp luận 

1. Phương pháp luận của Cantơ (Imanuel Kant)

Cantơ (1724-1804) tạo ra bước ngoặt trong lịch sử triết học phương Tây. Nếu như ở Đức có một nhà triết học lốn, thì đó phải là Cantơ. Hêghen thì coi Cantơ như người đặt nền móng cho triết học Đức hiện đại. Còn như đánh giá của Ph. Ảngghen về vai trò của triết học cổ điển Đức đối với học thuyết của các ông: Chúng tôi, những người xã hội chủ nghĩa Đức, lấy làm tự hào rằng chúng tôi xuất thân không những từ Xanh Ximông, Phuriê và Ôoen, mà cả từ Cantơ, Phíchtơ và Hêghen nữa. Cố nhiên, phương pháp luận ở Cantơ không dừng lại ở học thuyết về phương pháp, phần được coi thứ yếu trong tác phẩm “Phê phán lý tính thuần tuý” của ông. “Cuộc đảo lộn Côpécníc” của triết học Cantơ thể hiện rõ ngay trong cách thức mà ông đặt vấn đề về đối tượng của triết học. Cái phương châm đề cao con người trong nghệ thuật và tinh thần nhân văn thời Phục hưng “con người là cái đẹp nhất của tạo hoá. Con người hãy chiêm ngưỡng vẻ đẹp của chính mình” giờ đây được cụ thế hóa trong 

1. Tôi có thể biết được cái gì?

2. Tôi cần phải làm gì?

3.  Tôi được phép hy vọng cái gì?”

Trả lời đầy đủ ba vấn đề cơ bản trên đây cũng tức là lý giải vấn đề trung tâm của toàn bộ triết học của ông: Con người là gi? “Vấn đề thứ nhất đơn thuần mang tính tư biện … Vấn đề thứ hai đơn thuần mang tính thực tiễn… Vấn đề thứ ba, cụ thể là nếu hiện tôi đang làm cái điều mà tôi nên làm thì cái gì là cái mà tôi được phép hy vọng? Là vấn đề đồng thời cả về lý luận và thực tiễn”.

Vấn đề thứ nhất, tức khám phá ra chân lý là nhiệm vụ trung tâm của nhận thức luận. Nó thể hiện khía cạnh lý luận trong quan hệ giữa con người và thế giới. Toàn bộ Phê phán lý tính thuần tuý của Cantơ được xây dựng để lý giải vấn đề này. Với vấn đề thứ hai thì Cantơ hướng chúng ta tới các giá trị đạo đức, tới cái thiện. Cantơ coi đây là nhiệm vụ trung tâm của Phê phán lý tính thực hành. Vấn đề thứ ba là vấn đề giá trị, là nhiệm vụ trung

Bù lại, Cantơ đặt vấn đề về đốĩ tượng của triết học mang tính phổ quát chung cho toàn nhân loại. Vấn đề tìm ra cái chân (chân lý), cái thiện, cái mỹ (cái đẹp) là những vấn đề mà bất cứ ai, không phân biệt đó là người Mỹ, người Anh hay người Pháp và cũng không phân biệt đó là người thuộc thời kỳ lịch sử nào, cổ đại hay cận đại đều trăn trở, tìm cách lý giải chung. Phương thức tư duy mới của Cantơ được tiếp tục cụ thể hoá trong giải quyết vấn đề thứ nhất thuộc nhận thức luận. “Tôi có thể biết được cái gì?” được ông chuyển tải với ngôn ngữ của nhận thức luận thành nhiệm vụ trung tâm của tác phẩm Phê phán lý tính thuần tuý là luận chứng “Suy diễn tiên nghiệm (a vriori) tổng hợp có được như thế nào?”.

Tri thức lý luận, như ta thấy, được hình thành từ thòi cổ đại. Xôcrát từng khẳng định nhận thức bản chất sự vật tức là nhận thức khái niệm của chúng. Các nhà triết học cổ đại như Xôcrát, Platôn, Arixtốt đã nhận thức rất rõ ràng rằng nhận thức sự vật ở cấp độ khái niệm là cấp độ nhận thức cao nhất về sự vật. Xu hướng duy lý này tiếp tục được khẳng định trong triết học Tây Âu trung cổ và cận đại với đỉnh cao là triết học kinh viện thê kỷ XIII và các hệ thống siêu hình học duy lý thế kỷ XVIII với những tên tuổi của Đềcáctơ, Xpinôda và Lépnít. Nhưng có lẽ Cantơ là một trong những người đầu tiên có ý thức coi nhiệm vụ của nhận thức luận là luận chứng vai trò của tri thức lý luận. Ph. Ăngghen từng nói nếu như không có tri thức lý luận thì thậm chí chúng ta cũng không biết một điều rất gần gũi trong cuộc sông thường nhật “ngày mai có còn mặt trời hay không”, bởi lẽ ngay cái khúc mắc gần gũi và tưởng như rất sơ đẳng mà chúng ta vẫn gặp hàng ngày đó cũng chỉ có khoa học mới có thể giải đáp được. I. Cantơ là người hiểu rõ cái chân lý được Ph. Ăngghen diễn đạt: một dân tộc muôn đứng vững trên đỉnh cao của khoa học thì không thể không có tư duy lý luận. Béctơrăng Rútxen đánh giá cao ý tưởng của Cantơ qua minh họa sau: “(Trong chuồng gà có một con gà mái, hàng ngày người chủ đều đến và mang thức ăn

Lôgíc học của I. Cantơ là một bộ phận hữu cơ trong nhận thức luận của ông. Nếu như trong các hệ thống triết học trước đây phương pháp luận và nhận thức luận tuy có quan hệ hữu cơ với nhau nhưng mối quan hệ giữa chúng dường như vẫn thiếu sự rõ ràng và chưa được cụ thể thì giò đây chúng được I. Cantơ khắc phục. Quan hệ giữa chúng ở I.Cantơ có thể mô hình hoá giống như quan hệ giữa hai vòng tròn mà vòng tròn nhận thức luận là vòng tròn lớn bao chứa toàn bộ vòng tròn lôgíc học nhỏ hơn. Vòng tròn lôgíc này đến lượt nó lại bao hàm toàn bộ vòng tròn “phép biện chứng siêu nghiệm” nhỏ hơn nữa. Đây là cơ sở cho vấn đề quan hệ giữa phép biện chứng, lôgíc biện chứng và nhận thức luận trong triết học mácxít sau này. Như Hêghen ghi nhận: “Trong triết học Cantơ ngưòi ta vẫn thường chú ý tới cái lôgíc khách quan còn là bởi vì nó đã xem xét lại một cách kỹ lưỡng những khía cạnh quan trọng, cơ bản hơn cả của cái lôgíc, điều mà các hệ thống triết học sau này còn ít chú ý”.

Cantơ thừa nhận tồn tại lôgíc học đại cương tức lôgíc học hình thức và lôgíc học siêu nghiệm. Lôgíc học đại cương chỉ nghiên cứu các hình thức thuần tuý của tư duy trong sự tách rời với nội dung của chúng, với nội 

Nhóm I: Các suy diễn về lượng, gồm các phạm trù: phổ quát, đặc thù; đơn nhất.

Nhóm II: Các suy diễn về chất, gồm các phạm trù.

Nhóm III: Các suy diễn về quan hệ, gồm các phạm trù.

Nhóm IV: Các suy diễn về tình thái, gồm các phạm trù.

Nhưng, khác với phần đông các nhà triết học từ trước tới giờ, Cantơ quan niệm phạm trù mới chỉ là những hình thức, chứ chưa thể hiện nội dung của tư tưởng. Nhận thức rõ hạn chế của chủ nghĩa duy nghiệm, duy cảm cũng như duy lý trong triết học cận đại thế kỷ XVII, Cantơ cho rằng phải thống nhất cảm tính với giác tính. “Không có cảm tính thì ta không cảm nhận được sự vật, nhưng nếu không có giác tính thì ta không suy tư được về sự vật. Tư tưởng mà không có nội dung thì trông rỗng, còn cảm tính mà không có khái niệm thì mù quáng”. Tri thức là sự thống nhất giữa phạm trù và kinh nghiệm. “Tri thức bao gồm hai công đoạn: trước hết là khái niệm, nhờ đó có thể suy tư về đối tượng (các phạm trù), và thứ đến là cảm tính nhờ đó các giác quan chúng ta có được đối tượng”.

Để gắn kết các phạm trù với tính cách là hình thức của tư duy với nội dung cảm tính của chúng cần thực hiện phép trực cảm trí tuệ. Điều đó chỉ có thể thực hiện qua một khâu trung gian vừa mang tính chất của giác tính, lại vừa chứa đựng cả những thành tố cảm tính. Cantơ tìm thấy khâu trung gian này là phạm trù “thời gian”. Trước hết, “thời gian”, cũng như “không gian” là những phạm trù cảm tính, khác với 12 phạm trù của giác tính vừa liệt

Trong phần thứ hai, “Phép biện chứng siêu nghiệm” cho thấy Cantơ hiểu phép biện chứng khác với các quan niệm truyền thông. Phép biện chứng không đơn thuần là nghệ thuật tranh luận, mà đã trở thành một lý luận. Trong phần “Phép biện chứng siêu nghiệm’’, tức là học thuyết về lý tính (Vernunft) nổi cộm là các Antinomia (nghịch lý). Lý trí cũng chính là giác tính, nhưng khác với giác tính, không dừng lại ở phạm vi hiện tượng luận. Lý tính cũng là khả năng trí tuệ cao nhất bởi vì “toàn bộ tri thức của chúng ta bắt đầu từ các giác quan, thông qua giác tính, và kết thúc ở lý tính và trong chúng ta không còn gì có thể cao hơn thế nữa”. Các nghịch lý của lý tính nảy sinh là do mâu thuẫn giữa, một mặt, là ước vọng của lý trí, với tính cách là khả năng trí tuệ cao nhất của con người muôn vươn tới chinh phục “vật tự nó”, với, mặt khác, là trong tay ta cũng chỉ có duy nhất các công cụ nhận thức là 5 giác quan cảm tính và giác tính mà thôi. Ước vọng đó của lý tính muôn chinh phục “vật tự nó” là sai lầm, nhưng theo Cantơ là tất yếu, khó tránh khỏi. Do vậy, học thuyết về lý trí còn gọi là lôgíc của những sai lầm. Có 4 Antinomia của lý tính. Mỗi Antinomia gồm chính đề và phản đề:

Các Antinomia của Cantơ không còn là những mâu thuẫn của lôgíc hình thức thông thường bởi Cantơ khẳng định chúng là khách quan và mang tính tất yếu của lý tính con người. Trong cách giải quyết các Antinomia, Cantơ cũng không tuân thủ luật bài trung (A hoặc 1A) của lôgíc học hình thức cổ điển. Tuy vậy, cũng cần khẳng định các Antinomia của Cantơ chưa phải là mâu thuẫn biện chứng theo cách hiểu của các nhà triết học mácxít bởi giữa chính đề và phản đề chưa có sự liên kết, nghĩa là chưa có sự thông nhất hai mặt đối lập trong một chỉnh thể. Hêghen cũng cho rằng mâu thuẫn có ở mọi tư tưởng, mọi sự vật, chứ không bó gọn ở 4 Antinomia của Cantơ. Hơn nữa,, phạm vi của các Antinomia mới chỉ dừng lại trong phạm vi lý tính con người, chứ không phải trong các sự vật. Theo Hêghen, “mâu thuẫn – đó là cái trên thực tế làm lay chuyển cả thế gian và thật nực cưòi khi nói rằng không thể tư duy được mâu thuẫn. Cái đúng trong điều khẳng định trên chỉ là ở chỗ sự vật không thể kết thúc bằng mâu thuẫn và rằng nó (tức mâu thuẫn) tự nó lại vượt qua chính nó”.

Bên cạnh những thành tựu trên, phương pháp luận về nhận thức luận của Cantơ có một số hạn chế. Một là, nhận thức luận của ông dừng lại trước việc thừa nhận “vật tự nó” không nhận thức được. Nếu như ở Hume, chủ nghĩa bất khả tri dừng lại ở tâm trạng, ở sự hoài nghi, thì ở Cantơ nó đã được luận chứng một cách hoàn 

Hêghen đánh giá cao ý tưởng của Cantơ về lôgíc học siêu nghiệm bởi theo ông, lôgíc học siêu nghiệm là tiền đề cho lôgíc học biện chứng. Sự phát triển của khoa học này đang đứng trước nhiều thử thách, nhưng dầu thế nào cũng phải ghi nhận vai trò của Cantơ trong việc phát triển lôgíc học nói riêng, phương pháp luận nói chung. Các nhà kinh điển Mác – Lênin cũng ghi nhận vai trò to lớn của triết học Cantơ trong tiến trình lịch sử tư tưởng của nhân loại, nhưng không có điều kiện đi sâu phân tích phương pháp luận của ông. Theo nhà triết học

2. Phương pháp luận ở Hêghen (1770-1831)

Hêghen xây dựng phương pháp luận biện chứng. Triết học phải dựa trên nền tảng của phương pháp biện chứng. Mác đã đánh giá về vai trò của Hêghen đốì với học thuyết của ông như sau: Tôi đã công khai thừa nhận mình là học trò của nhà tư tưởng vĩ đại ấy, và thậm chí trong chương nói về học thuyết giá trị, đôi khi tôi còn làm duyên dáng học đòi cái lối diễn đạt đặc biệt của Hêghen nữa. Tính chất thần bí mà phép biện chứng đã mắc phải ở trong tay Hêghen tuyệt nhiên không ngăn cản Hêghen trở thành ngươi đầu tiên trình bày một cách bao quát và có ý thức những hình thái vận động chung của phép biện chứng ấy. Ớ Hêghen, phép biện chứng bị lộn ngược đầu xuống đất. Chỉ cần dựng nó lại là sẽ phát hiện được cái hạt nhân hợp lý của nó ở đằng sau lớp vỏ thần bí (…) vì phép biện chứng không khuất phục trước một cái gì cả, và về thực chất thì nó có tính phê phán và cách mạng. Xuất phát từ quan niệm khẳng định sự thông nhất giữa tư tưởng và hiện thực, giữa tư duy và tồn tại, các quy luật biện chứng vừa đồng thòi là những quy luật phát triển tư duy, vừa đồng thời là những 

Ý tưởng về phương pháp biện chứng ở Hêghen được manh nha ngay trong tác phẩm Triết học thực tại Jena. Ở đây, Hêghen có quan niệm mối về cái cụ thể và cái trừu tượng. Khác với cái cụ thể cảm tính có thể cảm nhận được bằng các giác quan, cái cụ thể trong tư duy là cái chỉnh thể, còn cái trừu tượng là chỉ một khía cạnh hay một tính chất riêng biệt của chỉnh thể đó. Đi từ trừu tượng tới cụ thể là đi từ chỗ hiểu biết một vài tính chất riêng biệt, phiến diện về sự vật tới chỗ hiểu sự vật đó sâu sắc hơn. Hiểu sự vật một cách cụ thể nghĩa là hiểu sự vật đó như bản thân nó trên thực tế. Quan niệm này làm nền tảng cho quan niệm của Mác về cái “cụ thể như là sự thống nhất trong tính nhiều vẻ” và phương pháp đi từ trừu tượng tới cụ thể như một phương pháp chính mà Mác sử dụng trong Tư bản. Những nguyên lý của phương pháp biện chứng được Hêghen xây dựng tiếp theo trong Hiện tượng học tinh thần. “Cái nụ hoa biến mất khi bông hoa xuất hiện, hay có thể nói là nó bị phủ định bởi bông hoa. Tương tự như vậy, rồi bông hoa cũng bị coi là không còn hợp thời trong sự phát triển của cây khi thay vào bông hoa là quả. Những hình thức tồn tại trên đây không chỉ tự bản thân chúng khác nhau, mà có thể coi là bài trừ nhau. Nhưng bản chất sự phát triển của chúng đồng thời làm nên chúng thành những yếu tố của một chỉnh thể hữu cơ, trong đó chúng không mâu thuẫn với nhau, mà lại bổ trợ cho nhau, cái này cũng tất yếu như cái kia. Chỉ có tính tất yếu như nhau này tạo thành sự sống của chỉnh thể [hữu cơ đó – TG.]”. Hiện tượng học tinh thần thể hiện quan niệm của Hêghen về mối Quan hệ biện chứng cá nhân và xã hội. Mỗi cá nhân là kết

Những nguyên lý trên tiếp tục được triển khai trong Khoa học lôgíc (Wissenschaft der Logik) và các tác phẩm sau này của Hêghen. Phương pháp biện chứng là linh hồn của triết học Hêghen. Nó là sợi chỉ đỏ xuyên suốt các phạm trù, các quy luật của lôgíc học, làm cho lôgíc học trở thành một khoa học phát triển, sông động. Hêghen khẳng định sự thống nhất giữa hệ thông và phương pháp. Đó chỉ là hai cách thể hiện của cùng một cái. Nói tối hệ thông là có ý nhấn mạnh tính chỉnh thể, còn nói về phương pháp là nhấn mạnh cách thức, 

Trên thực tế, Hêghen phân biệt rất rõ sự khác nhau giữa tồn tại (Sein) và hiện thực (Wirklichkeit). Hiện thực là cái tồn tại trong tính tất yếu của nó. Dưới góc độ tồn tại, ngươi ta chỉ có thể khẳng định sự vật tồn tại, nghĩa là nó có, hay không tồn tại, nghĩa là không có. Trong khí đó, hiện thực thể hiện trạng thái cụ thể mà vật đó đang tồn tại. Chẳng hạn, một con người từ lúc sinh ra tới lúc chết, dưới góc độ tồn tại là như nhau, còn dưối góc độ hiện thực thì mỗi giai đoạn phát sinh, phát triển, diệt vong của nó đều maner những bản sắc riêng.

Nếu như Cantơ và phần lớn các nhà triết học trước đây quan niệm về phép biện chứng (dialectics) theo nguyên gốc tiếng Hy Lạp của từ này, nghĩa là nghệ thuật hùng biện, phương pháp tìm ra chân lý thông qua tranh luận, diễn thuyết, thì lần đầu tiên, Hêghen hiểu phép biện chứng như một khoa học. Đó là khoa học, là học thuyết về sự phát triển. Hêghen trình bày, xây dựng ba quy luật cơ bản của phép biện chứng trong Khoa học lôgíc của ông: Quy luật sự thay đổi về lượng dẫn đến sự nhảy vọt về chất và ngược lại (trong học thuyết về tồn tại); quy luật thông nhất và đấu tranh giữa các mặt đốì lập (được xây dựng trong học thuyết về bản chất) và quy luật phủ định của phủ định (đan xen với các quy luật khác). Cũng trong Khoa học lôgíc, Hêghen phân tích những cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng (cái chung và cái riêng; bản chất và hiện tượng; khả năng và hiện thực; nguyên nhân và kết quả; tất nhiên và ngẫu nhiên; nội dung và hình thức; chỉnh thể và bộ phận; thực thể và hình thức tồn tại của thực thể; bên trong và bên ngoài). Tất cả các quy luật và các cặp phạm trù của phép biện chứng tồn tại trong mối liên hệ hữu cơ với nhau, không tách rời nhau).

Phép biện chứng của Hêghen là một thành tựu lớn của triết học phương Tây cận đại. Công lao lớn nhất của Hêghen là ở chỗ ông là ngưòi đầu tiên đã coi toàn bộ thế giới tự nhiên, lịch sử và tinh thần là một quá trình – nghĩa là không ngừng vận động, biến đổi, biến hóa và phát triển; và đã thử tìm hiểu mối liên hệ nội tại của sự 

Thứ nhất, phép biện chứng của Hêghen được xây dựng trên nền tảng thế giới quan duy tâm triết học. Đối với ông, tinh thần tuyệt đối là bản chất của hiện thực. Giới tự nhiên chỉ là hiện thân của ý niệm, do vậy không có lịch sử riêng của mình. Mặc dầu Hêghen khẳng định sự thông nhất giữa phương pháp và hệ thống, rằng đó chỉ là hai mặt, hai phương diện thể hiện của một chỉnh thể thông nhất, nhưng thực tế tồn tại mâu thuẫn giữa phương pháp biện chứng vốn là những quy luật khách quan của sự vật với hệ thông duy tâm. Hơn nữa, hệ thông của Hêghen có mặt siêu hình khi ông chủ yếu chỉ bàn đến sự phát triển trong quá khứ, chứ không đề cập đến sự phát triển trong tương lai. Trong lòi tựa cho lần xuất bản Tư bản lần thứ hai, Mác khẳng định sự khác nhau, thậm chí đối lập nhau giữa phép biện chứng của Hêghen vối phép biện chứng mácxít: Phương pháp biện chứng của tôi không những khác phương pháp của Hêghen về cơ bản, mà còn đối lập hẳn với phương pháp ấy nữa. Đối với Hêghen, quá trình tư duy – mà ông ta thậm chí còn biến thành một chủ thể độc lập dưới cái tên gọi ý niệm – chính là vị thần sáng tạo ra hiện thực (…) Đối với tôi thì trái lại, ý niệm chẳng qua chỉ là vật chất

Thứ hai, Hêghen coi phương pháp luận biện chứng như một phương pháp luận phổ biến, có thể áp dụng ở mọi chỗ, mọi nơi. Nó được coi như chiếc chìa khóa vạn năng trong việc giải quyết mọi vấn đề, có ưu thế hơn bất kỳ phương pháp nào khác. Tất cả các phương pháp luận của các khoa học cụ thể khác chỉ là thứ yếu, thậm chí dương như không được ông nhắc đến. Trong khi đó, các nhà kinh điển Mác – Lênin, một mặt, nhấn mạnh những ưu thế của phương pháp tư duy biện chứng, giữ vai trò là thế giới quan và phương pháp luận của các khoa học khác, nhưng mặt khác, vẫn khẳng định vai trò của các phương pháp luận chuyên ngành. Các khoa học cụ thể không thể đứng trên đôi chân của mình nếu không có phương pháp luận riêng của mình. Không nên coi phép biện chứng là một vũ khí vạn năng do vậy không nên vận dụng nó một cách tuỳ tiện. Cường điệu phương pháp biện chứng tới mức cực đoan dễ đẩy chúng ta rơi vào các thái cực, hoặc là đưa triết học trở lại thòi kỳ cận đại, tự mãn coi triết học như một khoa học của các khoa học cụ thể, hoặc là siêu hình, coi nó như một phương pháp luận tuyệt đối, nghĩa là đi ngược lại tinh thần của phép biện chứng.

Thứ ba, có một số khác nhau giữa Hêghen và chủ nghĩa duy vật biện chứng trong quan niệm về nội dung của phép biện chứng. Hêghen phân tích 9 cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng:

1)  Cái phổ quát (Allgemein), cái đặc thù và cái riêng;

3)  Nội dung và hình thức;

4)  Khả năng và hiện thực;

5)  Nguyên nhân và kết quả;

6)  Tất nhiên và ngẫu nhiên;

7)  Bên trong và bên ngoài;

8)  Chỉnh thể và bộ phận;

9)  Thực thể và dạng thức.

Ngoài ra, trong mối quan hệ giữa nội dung và hình thức, ông còn xem xét hai mối quan hệ phụ bản chất – hình thức và vật chất – hình thức. Trong số tất cả các phạm trù của phép biện chứng, thì phạm trù cái phổ quát là quan trọng nhất, vì nó là bản chất, là nền tảng và cội nguồn của tất cả mọi vật. Điều này trong các giáo trình triết học Mác – Lênin ở Liên Xô và ở Việt Nam trước đây và hiện nay ít được chú ý. Khác nhau giữa phép biện chứng ở Hêghen và phép biện chứng trong quan niệm chủ nghĩa duy vật biện chứng càng thể hiện rõ trong cách quan niệm về cơ chế của các quy luật phép biện chứng. Chẳng hạn, ở Hêghen, quy luật phủ định được xây dựng khá đơn giản và được sử dụng một cách máy móc, phổ biến là được quy về tam đoạn thức, về cơ chế của quy luật từ sự thay đổi về lượng dẫn tới sự thay đổi về chất giữa Hêghen và chủ nghĩa duy vật biện chứng sau này về cơ bản là như nhau ngoại trừ sự khác biệt giữa lập trường duy vật và duy tâm trong việc xây dựng quy luật này.

Đối với quy luật thông nhất và đấu tranh giữa các mặt đốì lập thì giữa Hêghen và chủ nghĩa duy vật biện chứng có sự khác nhau khá rõ. Ở Hêghen, hai vế “thông nhất” và “đấu tranh” dường như là cân bằng. Điều đó được thể hiện rõ nhất khi ông, một mặt, thừa nhận mâu thuẫn khách quan, nhấn mạnh mâu thuẫn là động lực của sự phát triển của mọi vật, mọi tư tưởng. Mặt khác, ông chủ trương dung hòa mâu thuẫn, nhất là khi phân tích các 

Thứ năm, (và có lẽ đây là một trong những điều quan trọng nhất) phép biện chứng của Hêghen không chỉ dừng lại ở phạm vi những hiện tượng tự nhiên hay nhận thức luận, mà còn cả trong phân tích các vấn đề chính trị – xã hội. Như chúng ta biết, quan niệm duy vật lịch sử là một trong hai phát minh của c. Mác mà Ph. Ảngghen khẳng định trong diễn văn tại mộ của Mác. Lòi khẳng định này ghi nhận thành tựu của triết học Mác so với triết học trước đó. Có điều, việc phân chia triết học Mác thành chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử có điểm hợp lý, song từ đây nhiều người dễ lầm tưởng rằng Mác đơn giản kế thừa phép biện chứng trong triết học Hêghen trong lĩnh vực “chủ nghĩa duy vật biện chứng”, còn sau đó việc xây dựng “chủ nghĩa duy vật lịch 

Quan niệm của Hêghen về nhà nước cũng chứa đựng nhiều điểm hợp lý. Nhà nước, theo Hêghen, là tổng thể những thể chế, quy ước về các lĩnh vực chính trị, pháp quyền/, đạo đức, văn hóa, tôn giáo với chức năng cơ bản là điều hòa sự phát triển xã hội. Do vậy, nhà nước là một sản phẩm của lịch sử, ra đòi khi xã hội đạt đến một trình độ phát triển nhất định, nhưng dường như là một phạm trù vĩnh viễn. Vấn đề “tiêu vong nhà nước” không được ông đặt ra bởi chừng nào xã hội loài người còn tồn tại, chức năng điều hòa phát triển xã hội vẫn còn, thì nhà nước còn tồn tại. Như vậy, chức năng giai cấp, trấn áp, bảo vệ quyền lời của giai cấp thống trị chỉ 

Nhìn chung trong lĩnh vực nghiên cứu các hiện tượng xã hội, Hêghen đã tiến sát tới quan niệm duy vật lịch sử của Mác. Điều này đã được Lênin ghi nhận trong Bút ký triết học. Cũng như những đóng góp to lớn của Hêghen trong lĩnh vực xây dựng phép biện chứng và nhận thức luận mácxít, những tư tưởng của Hêghen về vai trò của lao động trong việc cải tạo xã hội, về tính hai mặt của lao động lao động cụ thể và lao động trừu tượng), về quan hệ giữa cá nhân và xã hội: Với luận điểm “người ta không thể nhảy ra khỏi thòi đại mình như nhảy ra khỏi cửa sổ vậy”, ông khẳng định cá nhân bị chế ước bởi thòi đại mà cá nhân đó sinh ra. Con người tạo ra hoàn cảnh, vừa đồng thời là kết quả của hoàn cảnh. Con người vừa là chủ thể, đồng thòi là’ kết quả của nền văn hoá, văn minh do mình tạo ra. Trong những vấn đề này, ở những nét đại thể dường như không có sự khác nhau giữa quan niệm của Hêghen và quan niệm mácxít. Tương tự, tư tưởng của Hêghen về những nguyên lý xem xét lịch sử (nguyên lý xem xét lịch sử một cách khách quan; nguyên lý thông nhất giữa tính đảng và tính khoa học trong việc đánh giá, phân tích các hiện tượng xã hội, v.v..), về những quy luật biện chứng trong sự phát triển của xã hội (chính sự nảy sinh và giải quyết mâu thuẫn giữa các lực lượng đối kháng là động

Mác đã chỉ ra sự khác nhau giữa phép biện chứng của Hêghen và phép biện chứng C. Mác: Phương pháp biện chứng của tôi không những khác phương pháp của Hêghen về cơ bản, mà còn đối lập hẳn vối phương pháp ấy nữa. Đối với Hêghen, quá trình tư duy – mà ông ta thậm chí còn biến thành một chủ thể độc lập dưới cái tên gọi ý niệm – chính là vị thần sáng tạo ra hiện thực (…) Đốì với tôi thì trái lại, ý niệm chẳng qua chỉ là vật chất được đem chuyển vào trong đầu óc con ngưòi và được cải biến đi ở trong đó¹. Tuy nhiên, ta cũng không nên quá nhấn mạnh điều này, bởỉ sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm chỉ có ở trong phạm vi vấn đề cơ bản của triết học. Ngoài phạm vi của quan hệ giữa vật chất và ý thức thì sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm không còn. Trên thực tế, trong lịch sử triết học phương Tây, và càng thấy rõ hơn đối với lịch sử triết học phương Đông, những nhà triết học lớn thường là duy tâm. Trên thực tế, những đóng góp của họ vào kho tàng tư tưởng của nhân loại không kém các nhà duy vật. Cho nên, ở điểm này, sự so sánh của Lênin giữa “chủ nghĩa duy tâm thông minh” với “chủ nghĩa duy vật tầm thường” có lý hơn cả.