Quan hệ giữa “Triết học Tôn giáo”, Thần học và “Triết học thuộc tôn giáo” – Triết học Tôn giáo: Một số vấn đề lý thuyết cơ bản

Thần học “Triết học thuộc tôn giáo”

PGS.TS. Nguyễn Anh Tuấn

Đại học Quốc gia Hà Nội

1. “Triết học tôn giáo” theo nghĩa rộng nhất là khái niệm diễn đạt những phán xét khá đa dạng nhưng vẫn nằm trong khuôn khổ nghiên cứu duy lý về tôn giáo, bao gồm cả sự khảo sát nội dung cách các tôn giáo khác nhau giải quyết những vấn đề bản thể ỉuận – thần học, đạo đức – nhân học và tri thức luận. Trên cơ sở đó có thể xếpcác tác phẩm như “về bản chất của các thánh thần” của Ciceron, “Đối thoại về tôn giáo tự nhiên” của Hume hay “Bản chất Kitô giáo” của Phoibach vào “triết học tôn giáo”. Triết học tôn giáo luận chứng quan điểm của mình về tôn giáo trên các nguyên tắc lý tính và khác với thần học không liên hệ gì một cách chủ quan với đức tin và mặc khải, cũng như một cách khách quan với giáo hội như thiết chế xã hội. Đối với nhà triết học nghiên cứu tôn giáo, không phải “tôn giáo”, mà “lý tính”, “khoa học” mới là xuất phát điểm. Tranh luận duy lý về Thượng đế và quan hệ của Ngài với con người và thế giới không cần viện dẫn đến mặc khải và các cội nguồn của nó về mặt lịch sử cũng đã có trong khuôn khổ thần học của giáo hội, và trong trường hợp này thể hiện là “thần học tự nhiên” (khác với “thần học Mặc khải”). “Tổng luận thần học” của Thomas Aquinô là ví dụ điển hình nhất của “thần học tự nhiên”. (Như vậy thần học cũng có ít nhất 2 loại, quan hệ của từng loại này với “triết học tôn giáo” cũng khác nhau).

2. Thần học là tập hợp các học thuyết tôn giáo về bản thể luận và hành vi của Chúa được xây dựng trong các hình thức thế giới quan duy tâm trên cơ sở các văn bản được coi như mặc khải linh thiêng. Một trong những tiền đề của thần học là quan điểm Chúa cá nhân cấp báo tri thức tối trọng về mình thông qua “thần ngôn” của mình, điều đó lý giải vì sao mà ở nghĩa chặt chẽ của từ nó chỉ có thể trong khuôn khổ thần luận hay ít nhất trong phạm vi xu hướng thần luận. Tiền đề thứ hai của thần học là sự tương đối phát triển của các hình thức triết học. Mặc dù thần học không thể có được nếu thiếu bộ máy khái niệm triết học, về bản chất nó vẫn khác xa với triết học, kể cả “triết học thuộc tôn giáo’. Trong khuôn khổ thần học như vốn có tư duy triết học phải phục tùng các cơ sở hư ảo, lý tính bị gán cho vai trò phục vụ kiến giải, nó chỉ tiếp thu và giải thích “lời của Chúa”. Thần học mang tính cực quyền, theo nghĩa này Ĩ1Ó khác với mọi tư tưởng mang tính tự trị, bao gồm cả triết học. Trong giáo phụ học đã hình thành dường như hai cấp độ: cấp thấp – sự tư biện triết học về đấng tuyệt đối như là về bản chất, nguyên nhân đầu tiên và mục đích của tất cả các sự vật (cái mà ngay Arixtot đã gọi là “thần học”, là đồng nghĩa với “triết học thứ nhất”, hay siêu hình học); cấp độ cao là “các chân ỉý mặc khải” không thể lĩnh hội bằng lý tính. Trong thời kỳ kinh viện, hai dạng thần học đó được diễn đạt bàng thuật ngữ “thần học tự nhiên” và “thần học Mặc khải”, cấu trúc đó của thần học là đặc trưng hơn cả đối với các học thuyết truyền thống. Sự chuyển hướng trọng tâm sang sự trải nghiệm khổ hạnh – thần bí khăc ghi dấu ấn ở sự trung thành của thần học chính thống giáo: sự trung thành duy nhất không cho phép cả “thần học tự nhiên” lẫn Kinh thánh học tách ra khỏi thành phần của mình. Thần học Tin lành giáo đôi khi tỏ thái độ khước từ khái niệm “thần học tự nhiên”. Vào thế kỷ XX các xu hướng đó được khích lệ bởi ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện sinh, cũng như bởi khát vọng đưa thần học ra khỏi sự hời hợt mà ở đó có thể xảy ra xung đột với kết quả  các nghiên cứu khoa học tự nhiên và với các khái quát triết học về các kết quả đó. Chính là theo vấn đề về khái niệm “thần học tự nhiên” mà đã xảy ra sự bất đồng giữa cấc đại diện hàng đầu của pháỉ thần học biện chứng là K. Bart và E. Brunner.

Nội dung giáo điều của thần học được hiểu như cái vĩnh hằng tuyệt đối và không chịu bất kì sự biến đổi lịch sử nào. Trong các phương án thần học bảo thủ nhất, đặc biệt trong chủ nghĩa kinh viện Kitồ giáo và trong chủ nghĩa kinh viện mới thì không chỉ có “lời của Chúa” mà cả các luận đề cơ bần của “thần học tự nhiên” đều được coi là chân lý vĩnh cửu, bên cạnh “mặc.khải vĩnh hằng” là “triết học vĩnh hằng”. Trong quá trình chuyển tiếp từ Trung cổ sang thời Cận đại các nhà tư tưởng đối lập bị truy nã không hẳn và chủ yếu không do bất đồng với Kinh Thánh, mà chính là do không chịu hiểu một cách kinh viện về Arixtot.

Tuy nhiên, trước sự thay thế của các hình thái xã hội và của các thời đại văn hoá thì thần học ngày càng phải đối mặt với vấn đề: nó phải hành xử thế nào với thế giới đang biến đổi để bằng ngôn ngữ các công thức giáo điều không đổi vẫn diễn tả được nội dung mới. Chủ nghĩa bảo thủ bị đe doạ bởi sự cô lập hoàn toàn với sự phát triển của xã hội trong giai đoạn hiện nay, chủ nghĩa hiện đại vốn gắn với việc “phổ biến rộng rãi tôn giáo” – bởi sự phá huỷ các chuẩn mực cơ bản của nó. Các xu hướng như vậy đều có trong lịch sử của thần học ở tất cả các tôn giáo. Thần học hiện đại đang trong cơn khủng hoảng. Không thể có thần học ngoài tổ chức xã hội kiểu giáo hội Thiên Chúa giáo và cộng đồng Do Thái giáo hay Hồi giáo, khái niệm “lời của Chúa” mất hết nghĩa ngoài khái niệm “Dân Chúa” như là người mang “thần ngôn”. Agustino đã diễn đạt điều này: “Tôi không thể tin cả thiên thần nếu như uy tín của nhà thờ không thức tỉnh tôi điều đó”. Ý đồ của Tin lành giáo tách quyền uy của Kinh thánh khỏi quyền uy của nhà thờ đã không thể tước hết từ thần học tính chất thiết chế của nó như là thuyết niềm tin tách khỏi những ai vốn được “cử đến” dạy dỗ các con chiên. Bản chất của thần học như là tư duy trong nội bộ tổ chức Giáo hội và dưới sự phục tàng quyền uy của nó làm cho thần học không tương dung với các nguyên tắc tự trị của tư duy triết học và khoa học. Vì thế, khởi đầu từ kỷ nguyên phục hưng thì không chỉ trào lưu duy vật, mà một số trào lưu triết học duy tâm đã được hình thành do xung đột ít nhiều với thần học và đã tạo ra truyền thống phê phán nó khá phong phú. Erabm Rotterdamxki phê phán thần học như một trò chơi trí tuệ khô khan và tẻ nhạt đứng giữa cá nhân con người và “triết học linh thiêng của Giêsu”. Bêcon và các nhà Bách khoa thư phê phán thần học còn dựa cơ sở trên sự phê phán Kinh thánh như là cơ sở của thần học. Xpinoza là nhà kinh điển của kiểu phê phán này. Một trình độ tư tưởng chống thần học mới đã đạt được ở Phoiơbach – người đặt vấn đề về thần học như về hình thái ý thức người bị tha hoá và đã kiến giải một cách hệ thống hình ảnh thần học của Chúa

4. Ở nghĩa riêng và hẹp của từ, “triết học tôn giáo” biểu thị một môn triết học độc lập lấy tôn giáo làm đối tượng nghiên cứu. Lần đầu tiên thuật’ ngữ “triết học tôn giáo” đã xuất hiện ở Đức vào cuối thế kỷ XIX, tên công trình của Kant Tôn giáo chỉ trong khuôn khổ lý tính (1793) đã phân định rạch ròi hướng nghiên cứu của nó. Tôn giáo biểu hiện ở đây như là đối tượng suy ngẫm triết học với tư cách là một trong các hiện tượng văn hóa cùng với khoa học, pháp quyền, nghệ thuật. Trong trường hợp khi tôn giáo trở thành đối tượng của phân tích triết học, của sự phê bình và đánh giá từ lập trường của các phương pháp và lý thuyết khoa học, thì “triết học tôn giáo” được thiết chế hóa như là bộ phận hợp thành của “khoa học về tôn giáo”, hay “tôn giáo học”, cùng với các bộ môn như tâm lý học, xã hội học và lịch sử tôn giáo. Còn nếu sự suy ngẫm về tôn giáo không tuân theo các tiêu chuẩn và phương pháp khoa học, thì nó lại là “thần học trần thế” (loại thứ ba). Nhưng trong mọi trường hợp “triết học tôn giáo” – thậm chí ngay khi, như kiểu Hêghen, đặt triết học cao hơn tôn giáo, thì nó vẫn kiên trì khả năng và tính hiệu quả của việc “nói về Thượng đế” ngoài mặc khải. Trên bình diện này “triết học tôn giáo” là con đẻ của thời cận đại, khi chủ thể tư duy tự trị có phê phán hướng đến nhận thức Thượng đế và tôn giáo chỉ nhờ riêng lý tính chứ không dựa vào niềm tin.

Theo những cách khác nhau người ta đã xác định và kiến giải mối quan hệ giữa triết học và tôn giáo trong văn hóa châu Au từ cùng một cơ sở chung – từ sự đối kháng đầy nghịch lý giữa niềm tin và lý tính mà trong đó chúng liên hệ chặt chẽ với nhau. Trong lịch sử mối quan hệ đó bắt đầu từ cuộc gặp gỡ giữa Do Thái giáo

Học thuyết Kitô giáo được hình thành bởi vô số nỗ lực của “các giáo sĩ” hướng đến việc làm rõ nội dung phổ quát có ý nghĩa chung của Kinh Thánh như là thứ vượt trên hết mọi niềm tin độc thần giáo trước đây và triết học cổ đại, nhưng đồng thời cũng dễ hiểu và dễ tiếp thu đối với người Hy Lạp. Người ta muốn trình bày tôn giácr bằng ngôn ngữ của triết học cổ đại; trong đó mặc khải thánh thần phải là nguồn gốc xuất phát và không thể nghi ngờ của chân lý, còn các suy tư triết học làm nhiệm vụ giải thích (thông diễn) các văn bản linh thiêng. Đây đã là nhiệm vụ và đặc thù của “triết học thuộc tôn giáo”: (Kitô giáo) đang hình thành mà vốn ngay từ đầu đã tụng ca tôn giáo mới. Những công việc to lớn để nắm bắt theo tinh thần thần học những khái niệm cơ bản của triết học cổ đại (Đấng sáng thế, trí tuệ – xung lực đầu tiên, logos) đã được tiến hành, nhựng dần dần cũng rõ ra là chẩn lý cứu rỗi đặc thù Kitô giáo không thể được diễn đạt thích hợp bằrìg ngôn ngữ đặc thù triết học. Chính ý đồ liên kết niềm tin tôn giáo trực giác và tri thức triết học duy lý, ý định tổng hợp tôn giáo (thần học) và triết học đã là nhiệm vụ và tạo ra sự xung đột của triết lý Kitô giáo mà cho đếri tận bây giờ vẫn chưa hết gay gắt. ở đây cần phải tính đến vai trò quyết định của thần học trong văn hóa giáo hội Trung cổ. Chính niềm tin tôn giáo đã đảm bảo tính đặc thù và giá trị của văn hóa Trung cổ; các hình thức văn hoá khác nhau, trong đó có cả triết học, đều đã phát triên trong khuôn khổ tôn giáo.

5. “Triết học tôn giáo” thời Cận đại trong những biểu hiện quan trọng nhất của mình đã cương quyết chia tay với “triết học thuộc tôn giáo”, vì thấy rõ hiểm họa triết học chối bỏ những nhiệm vụ thực sự và sứ mệnh phục vụ tôn giáo. Triết học bước vào cạnh tranh với tôn giáo chính ở nơi mà ở đó nó xác định một cách sâu sắc nhất vị thế của mình (các ví dụ rõ rệt nhất – Xpinoza và Hêghen). Sự phê phán mang tính triết học đối với tôn giáo đã diễn ra không phải Do Thái độ phản đối tôn giáo như vốn có, mả lại thể hiện như là thành tố không thể tách rời của chính phương thức tư duy triết học và của khái niệm triết học về tôn giáo.

Nếu như thần học suy tư một cách tập trung và biểu thị thực tiễn thực của ý thức tôn giáo đại chúng – kinh nghiệm đời thường của con người vốn muốn hiện thực hóa các giá trị Kitô giáo, thì sự hình thành chủ nghĩa phê phán mang tính triết học đã ghi nhận và khái quát hóa trước tiên là các thành tựu của khoa học trong nhận thức thế giới, sự hoàn thiện bộ công cụ lý thuyết của nó, gia tăng vai trò của tri thức đáng tin cậy trong sự phát triển xã hội, tức là những biến đổi của toàn bộ bối cảnh văn hóa xã hội trong quá trình hình thành nền văn minh kỹ trị chú trọng vào phát triển cá nhân, chủ nghĩa đa nguyên, cạnh tranh tự do… những yếu tố mà rốt cuộc đã chế định sự thế tục hóa xã hội Âu châu.

6. “Triết học tôn giáo” như là bộ môn độc lập dần được định hình vào kỉ nguyên Khai sáng (thế kỷ XVII – XVIII). Các bậc tiền bối trực tiếp của nó là G. Bruno và các nhà thần luận Anh (Cherberi, Toland, Tinhdam, Kollinz), các nhà sáng lập của nó – Xpinoza và Đêcactơ, Hôpxơ, Lôccơ, Hume ở Anh, các nhà Khai sáng và Bách khoa thư Pháp (Boil, Volter, Rutxxô, Honbach, Điđrồ V.V.), ở Đức là Lessinh, Kant, Sleiermakhơ và Hêghen. Các nhà triết học bảo vệ quyền được phán xét độc lập về các vấn đề tôn giáo xuất phát từ các tiêu chuẩn của nhận thức duy lý và các dữ kiện khoa học. Tư tưởng đó đã được Đềcáctơ trình bày rõ ràng trong Các suy tư siêu hình học (1641). Ông viết: “Hai vấn đề – về Chúa và linh hồn – luôn được tôi coi là quan trọng nhất trong số những vấn đề phải chứng minh trước

Cống hiến đặc biệt trong việc vạch thảo “triết học tôn giáo” như một bộ môn mới thuộc về các nhà tư tưởng Đức. Họ nêu ra cách hiểu tôn giáo dựa vào các lĩnh vực ý thức khác nhau – ý chí (Kant), cảm xúc (Schleiermacher) và lý tính (Hêghen). Bản thân thuật ngữ “Religionsphilosophie” gắn liền với sự sáng tạo của Kant. Theo Kant, nhiệm vụ chủ yếu của thời đại mới không đơn giản là để giải phóng khỏi các tín điều, các huyền thoại, những hạn chế đối với tư tưởng mang tính chính trị hay tôn giáo bất kỳ, mà phải là sự khải hoàn khắp nơi của lý tính tự do. Từ đó là phương châm mang tính cương lĩnh: “Hãy dũng cảm dùng lý trí riêng của mình”. Kant cho rằng, tôn giáo thiếu lý tính, thì không thể trụ vững lẫn chống lại nó được.

Khác với chủ nghĩa vô thần Khai sáng, Kant không phủ nhận sự tồn tại của Chúa mà phủ nhận các phương thức truyền thống chứng minh sự tồn tại của Ngài, cũng như các quan niệm trong chúng về Chúa. Chẳng hạn, ông không chấp nhận quan niệm về Chúa như là nguyên nhân của các quá trình diễn ra trong tự nhiên. Chỉ cần những giải thích khoa học về chúng đã là quá đủ. Như vậy, Kant đã lật nhào siêu hình học kinh viện và thần học cùng với bức tranh thế giới do chúng dựng lên, mà trong đó Đấng sáng tạo và sự sáng tạo của Ngài được mô tả nhờ hệ thống các khái niệm vũ trụ luận duy nhất. Kant đưa Chúa vào như là định đề của lý tính thực hành vốn được dẫn xuất từ cách hiều của con người về chính mình như là sinh thể đạo đức tự nhiên (Chứng minh đạo đức học). Trong toàn bộ tôn giáo với Kant chỉ còn lại phán đoán đạo đức về Chúa là còn có ý nghĩa, trong đó Giêsu hiện ra không phải như Đức Chúa con, mà như con người lý tưởng. Kant cương quyết khẳng định ưu thế của ý thức đạo đức trên ý thức tôn giáo: “Tôn giáo dựa trên đạo đức, chứ không phải đạo đức dựa trên tôn giáo”.

8. Nói “triết học tôn giáo” là con đẻ của thời cận đại và đặc biệt của kỷ nguyên Khai sáng còn theo nghĩa: tư duy triết học phê phán hướng đến việc giải mã khái niệm Chúa và giải thích tôn giáo nhờ lý tính để bằng cách đó có được nền tảng mang ý nghĩa chung của văn hóa và của đời sống xã hội. Nếu như tôn giáo chia mọi người ra thành các giáo phái, thì lý tính lại là thành quả chung của họ. Vì thế “triết học tôn giáo” kiên trì khả năng nói về Chúa không cần đến mặc khải. Khái niệm “Chúa” và “tôn giáo” có thể được trừu tượng hóa khỏi sự đa dạng các hình thái lịch sử của các “tôn giáo chính thức”, để mà vạch mở “bản chất” của tôn giáo. Các xu hướng phê phán tôn giáo khác nhau trong các hình thái lịch sử bóp méo “bản chất thực sự” của tôn giáo vốn thay thế niềm tin bàng mê tín nhảm nhí đã phát triển trên cơ sở đó. Mức độ cấp tiên của sự phê phán đó là khác nhau: từ lập trường chủ nghĩa duy lý triêt học và chủ nghĩa thực chứng thì cần phải làm sạch tôn giáo khỏi “những tín điều… và những điều nhảm nhí”, để đáp ứng được lý trí lành mạnh của con người, hoặc là vứt bỏ hẳn nó như là sự biêu hiện của “thiêu lý tính”, kết quả của dối lừa và thiếu tự trọng (chủ nghĩa duy vật Pháp thế kỷ XVIII). Sự hời hợt của cách hiểu như thế về tôn giáo đã được chỉ ra bởi các nhà triết học Đức từ Kant đến Phoiơbach, – những người đã nêu ra quan điểm “tha hóa” mà phương án duy vật của nó sau này đã được Mác vạch thảo rất chi tiết và từ bấy đến nay vẫn là cơ sở của sự phê phán mang tính duy lý đối với tôn giáo.

Chẳng hạn, Comte và Spenser đưa ra cách tiếp cận xã hội học đối với tôn giáo như là đối với một trong các yếu tố của xã hội, trong khi đặt cơ sở cho cách tiếp cận thực chứng – khoa học mang tính phủ định đối với thần học truyền thống. Trên nền tảng thuyết tiến hóa đã xuất hiện các hình thức iý giải khác nhau về tôn giáo; đó là thời kì rực rỡ của bất khả tri luận J. Ghecsli, của nhất nguyên luận E.Ghekkel, các hình thức duy vật chủ nghĩa khoa học – tự nhiên và chủ nghĩa vô thần khác nhau. Nitsơ tổng kết: “Chúa đã chết”. Nếu sự phê phán triết học trước đây đối với tôn giáo trước hết hướng đến chứng minh tính giả dối của thuyết thần luận cổ điển, thì vào đầu thế kỷ XX lại xuất hiện các quan điểm (trước hết là chủ nghĩa thực chứng mới),

9. Thế nhưng, triết học hiện đại, bắt đầu từ chủ nghĩa Kant mới lại vẫn giữ thiên hướng của “triết học tôn giáo” cổ điển, mà chính là hướng đến tôn giáo như là đối tượng suy tư triết học quan trọng, nhưng giờ đây nó đã không hẳn “chỉnh sửa” và hướng tôn giáo vào con đường chân thực nhờ lý tính, mà chủ yếu là cố hiểu mối quan hệ giữa triết học và tồn giáo như là những đơn vị tự trị gắn bó với nhau. Không chỉ lý tính thường xuyên thâm nhập và tham gia vào các công việc của đức tin, cho nên không tính đến bối cảnh đó thì tôn giáo không thể được lý giải một cách phù hợp, mà còn ngược lại, tôn giáo cũng tích cực thể hiện mình như là yếu tố sáng tạo văn hóa trong lĩnh vực triết học, trong khoa học và trong nghệ thuật. Đồng thời quan hệ giữa triết học và tôn giáo tất yếu thường nhiều ít căng thẳng. Sự tồn tại của mặc khải không lĩnh hội được bằng lý tính là yếu tố cấu thành nên tôn giáo. Từ cơ sở xuất phát này tôn giáo vẫn khác về nguyên tắc với triết học, cho dù đã có vô số các ý đồ khắc phục sự không suy diễn “giả tạo” “bản chất” của tôn giáo đến các tính xác định vốn hiểu được bằng lý tính triết học.

Khác với “triết học thuộc tôn giáo” tiền đề của “triết học tôn giáo” là sự thừa nhận triết học có những con đường nhận thức và các cách chứng minh của mình khác hẳn với tôn giáo. Như vậy là tôn giáo tạo thành đối tượng nghiên cứu của triết học, chứ không phải là nguồn gốc của nhận thức.

Không phe nào trong số đang tranh cãi nhau chấp nhận ý đò quy toàn bộ triết học vào “triết học thuộc tồn giáo” như là phương thức triết lý duy nhất đúng, bởi vì nó có nguy cơ đánh mất tính thích hợp thực sự của cả tôn giáo lẫn của triết học.

Quan điểm Uoaithed là rất đáng chú ý đối với “triết học tôn giáo” thế kỷ XX. Ông cho ràng, chúng ta lĩnh hội thế giới nhờ các hình thức nhận thức khác nhau vốn đối với nhau chỉ phần nào tiếp cận được, nhưng đồng thời lại có những nét chung, cần phải có “lý thuyết tiếp biến” giữa các hình thức nhận thức khác nhau, chẳng hạn như khoa học và triết học. Mặc dù từng trong số các phương thức nhận thức chuyên môn giải quyết các nhiệm vụ được phân định rạch ròi của mình, thì chúng vẫn bổ sung lẫn nhau. Sự chiếm ưu thế của các hệ chuẩn khoa học ở thời Cận đại trên các hệ chuẩn đạo đức, tôn giáo và thẩm mỹ cùng với các thành tựu đã làm nảy sinh cả những khó khăn; chẳng hạn, buộc phải thừa nhận rằng, tôn giáo giữ vai trò quan trọng trong các quá trình văn hóa. Siêu hình học Uoaithed là ví dụ của việc thoát ra khỏi các ranh giới của sự phê phán triết học đối với tôn giáo.

Trong nhân học triết học (M.Seler, G.Plesner, A.Ghelen) hệ vấn đề tôn giáo được khảo sát trong mối liên hệ với việc xác định bản chất con người, vị trí của nó trong vũ trụ, ý nghĩa của nó trong văn hóa, trong mối liên hệ đó tôn giáo hiện ra như thành tố tất yếu của mọi tri thức. Trong lý luận phê phán của trường phái Frankfurt (Habermas, Andoro v.v.) vấn đề triết học tôn giáo được khảo sát trong mối liên hệ với hiện tượng không tưởng và với “tính duy lý giao tiếp”. Sự phân tích đó đã dẫn tới kết luận về chức năng tích cực của tôn giáo với tư cách là sự phê phán cái hiện tồn.

Chủ nghĩa hiện sinh bắt nguồn từ Kierkegaard và Nitse, từ các lập trường khác nhau đã xét lại quan điểm thần luận truyền thống. Ở Haidegger đó là sự phê phán thần học bản thể luận, ở Jaspers là phê phán “sự vật hóa” giáo điều các con số huyền bí để rũ bỏ trách nhiệm của con người trong việc tiếp nhận niềm tin. Jean Paul Sartre vì tự do đã tuyên bố chủ nghĩa vô thần; chỉ có thể chống lại sự kinh hoàng của tồn tại tự nó và sự hình thành các sự kiện con người bằng niềm tin vào khả năng của mình tạo lập chính mình và như vậy mà con người có tự do, – chuyển hóa từ “sự vật” thành “hư vô”. Thật vô ích và không thể thực hiện được nhiệm vụ coi con người là sự thống nhất của cả tồn tại và bản chất của nó – sự thống nhất được định danh trong các tôn giáo là Chúa.

Triết học cận đại đã đóng góp vào việc thế tục hóa văn hóa, bao gồm cả thần học và tôn giáo tín ngưỡng đại chúng. Sự phê phán triết học đối với tồn giáo đã thúc đẩy thần học thế kỷ XX (K. Bart, Buntman, Nibura) phát triển sự tự phê bình. Đến lượt mình phân tích triết học về tôn giáo cũng khích lệ rất nhiều sự phát triển và làm giàu thêm hiểu biết về chính triết học, các chức năng giao tiếp của nó trong văn hóa, khả năng “đọc văn hóa” và thực hiện các cuộc tiếp xúc liên bộ môn vốn tối quan trọng trong các điều kiện nền văn minh đa nguyên, vấn đề số phận của “triết học tôn giáo” ở kỷ nguyên hậu hiện đại vẫn luôn mở. Trong số nhiều bộ môn triết học thì nó ở mức độ lớn nhất đụng chạm tới các đề tài vốn là đặc trưng cho tư tưởng triết học hiện đại, các nhà triết học lớn của thế kỷ XX thường rất tích