Phẩm giá người nhìn từ giác độ triết học Kitô giáo – Triết học Tôn giáo – Những trường hợp cụ thể. Một số vấn đề nghiên cứu và giảng dạy triết học tôn giáo ở Việt Nam hiện nay

Triết học Kitô giáo

TS. Nguyễn Chí Hiếu

Học viện Chính trị-Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh

Phẩm giá người là một trong những giá trị thiêng liêng không thể bị chà đạp. Nó là bất khả xâm phạm, gắn liền với tự do và các quyền cơ bản của con người. Tuy nhiên, không,dễ để có thể đưa ra được một định nghĩa “chuẩn” về phẩm giá người, vì đây là một khái niệm có nội hàm khó xác định. Mặc dù vậy, ngày nay phẩm giá người vẫn được thừa nhận là một giá trị cơ bản, mang tính bản thể của con người, là cội nguồn của các quyền con người, thể hiện giá trị người và được hầu hết các nước ghi nhận trong Hiến pháp của mình. Nó cũng được Liên Hiệp quốc trịnh trọng ghi trong Công ước về quyền con người. Theo đó, các quyền cơ bản của con người như: tự do, bình đẳng, có cuộc sống hòa bình… được nội suy ra từ phẩm giá người. Nói cách khác, phẩm giá người là cơ sở của các quyền con người gắn liền hữu cơ với các quyền của con người. Đây rõ ràng là một vấn đề quan trọng, phức tạp, đòi hỏi phải có những nghiên cứu chuyên sâu và lâu dài. Vì vậy, bài viết này mới chỉ bước đầu “động chạm” tới khái niệm này, tập trung xem xét phẩm giá người từ giác độ triết học Kitô giáo, qua đây, cũng cho thấy những đóng góp của triết học Kitô giáo về phẩm giá người cũng như ảnh hưởng của quan niệm này đến chính trị, văn hóa, xã hội nói chung.

Nhà triết học đầu tiên đưa ra khái niệm “phẩm giá người” thường được nhắc tới là Cicero vào khoảng thế kỷ I tr. CN. Trong quan niệm của Cicero, phẩm giá người liên quan mật thiết đến sự tôn trọng con người, đến vị thế

Để hiểu rõ nội dung của quan niệm triết học Kitô giáo về phẩm giá người, ta cần điểm qua thời kỳ tiền Kitô giáo. Khi đó, nền tảng về con người nói chung và về phẩm giá người nói riêng chính là tri thức: tất cả mọi người sinh ra đều bình đẳng. Đây chính là di sản mà triết học Kitô giáo về phảm giá người đã kế thừa và tiếp tục phát triển, cho dù đôi khi trong Kinh thánh lại có những chỗ không hoàn toàn tuân thủ quan niệm này. Chúng tôi sẽ bàn kỹ hơn vấn đề này ở phần sau.

Trong Kinh thánh có nói: Chúa tạo ra con người theo hình ảnh của Ngài. Lời khẳng định này cũng hàm ý rằng: con người sinh ra vốn là bình đẳng và tự do, bởi nếu mỗi người là sản phẩm thụ tạo, được tạo ra bởi Chúa theo hình mẫu của Chúa thì hiển nhiên sẽ không có bất cứ sự khác biệt, sự phân biệt nào về đẳng cấp và thân phận của mỗi người. Người nào cũng đều có một nhân cách, phẩm giá và do vậy, mỗi người đều phải có khả năng tự do và được tự do. Tuy nhiên, thực tế vẫn đang phản bác lại thuyết sáng thế ấy của Kinh thánh. Trên trái đất, hàng ngày hàng giờ vẫn xảy ra những áp bức, nô dịch, tra tấn, chiến tranh và bạo lực và không ít người bị làm nhục, phẩm giá người vẫn bị chà đạp.

Trong triết học Kitô giáo, con người không chỉ được hiêu là hình ảnh của Chúa trên trần gian, mà quan trọng hơn, chỉ có con người mới là sinh vật duy nhất có thể giao cảm bằng lời với Chúa. Khả năng giao tiếp ngôn 

Không chỉ thế, hình ảnh Chúa Giêsu (được các tín đồ Kitô giáo coi là hiện thân của Chúa trong hình hài con người), sự hy sinh cao cả của Ngài để cứu rỗi con người thể hiện tình yêu và sự ân sủng của Chúa, thể hiện phẩm giá người trong mối quan hệ; liên đới giữa con người trần tục và Chúa. Chỉ trong mối quan hệ ấy, họ IỊ1ỚÌ cảm nhận và thấu hiểu được một cách linh thiêng phẩm giá người. Hình ảnh Chúa Giêsu còn hàm ý rằng, con người có thể vượt qua được cái chết ở thế giới bên kia và con người chưa bao giờ thôi hy vọng vào sự siêu việt, vào một cuộc sống vĩnh cửu và vĩnh hằng.

Quan niệm triết học Kitô giáo về con người còn bao hàm cả những tri thức về sự không hoàn hảo, khả năng luôn phạm sai lầm của con người. Mỗi người đều có thể trải nghiệm được điều đó một cách trực tiếp trong cuộc đời mình. Vì vậy, lý luận này không hướng đến những con người hoàn hảo hay có khả năng họàn hảo, mà chú ý đến tính hủy diệt, đến nguy cơ xuất hiện thường trực của cái ác “trong tim” mỗi người. Sự phục sinh của Chúa Giêsu, cái chết của Ngài trên cây thánh giá mang một thông điệp, một ý nghĩa cảnh báo cao độ. Có thể khẳng định rằng, quan niệm về con người như một nhân cách, nhân vị (Person) chính là một trong những thành tựu quan trong của truyền thống Do Thái giáo, Kitô giáo. Chính vì sự tương đồng với Chúa mà con người có được một vị trí đặc biệt so với muôn loài và cùng với đó là phẩm giá đặc biệt mà không một loài nào có thể so sánh.

Thánh Augustino suy ngẫm về sự tương đồng giữa con người và Chúa. Với tư cách là hình ảnh tương tự với Chúa thì con người cho thấy nó có cấu trúc tương tự với Ba ngôi của Chúa. Trong các tác phẩm của mình, 

Cuộc đấu tranh kéo dài hàng thế kỷ của quan niệm Kitô giáo về con người chống lại chiêm tinh học đã bị thất bại sau thời Trung cổ, nhất là với sự xuất hiện của các quan niệm triết học Ảrập, cũng như của các nhà chú giải Ảrập đối với các tác phẩm của Arixtốt theo quan điểm quyết định luận về con người. Tuy nhiên, những quan điểm trên của triết học Ảrập đã bị các giáo phụ như Bônaventura, Thánh Albert, Thomas Aquino kịch liệt phê phán. Tiếp đó, chủ nghĩa nhân văn thời kỳ Phục hưng cũng chống lại quan niệm của các nhà chú giải Ảrập.

Như vậy, nền tảng hay ảnh hưởng của triết học Kitô giáo đối với chủ nghĩa nhân văn thời cận đại cần được khai thác thỏa đáng. Chủ nghĩa nhân văn này không chống lại tôn giáo, không chống lại triết học kinh viện của Thomas Aquino, mà chỉ chống lại triết học kinh viện được chú giải theo đường hướng Arixtốt. Theo chủ nghĩa nhân văn cổ điển này, con người Hđiông còn là “thước đo của vạn vật” nữa, mà là hình ảnh (tương đồng) với Chúa, thể hiện ra ở các phẩm chất và các năng lực xác định chỉ có ở con người.

Tiếp nối Augustino và các giáo phụ, các nhà nhân văn Phục hưng cũng tiếp tục đấu tranh chống lại chiêm tinh học về con người. Chính vì vậy, kết quả là chiêm tinh học ngày càng đánh mất vai trò và vị thế của mình. Quan niệm cốt lõi của nó cho rằng con người bị quy định bởi (vận động) của các hành tinh và các thiên thể (tức bởi các nguồn lực tự nhiên) giờ chỉ còn lại hạt nhân họp lý mà khoa học về sau đã chứng minh: con người bị quy định bởi các quá trình sinh học.

Nếu như phẩm giá người được coi là cơ sở của đạo đức, của hành động đạo đức và có trách nhiệm của con người và phải được coi là một hệ giá trị thì sự xâm hại đến phẩm giá của người khác lại là một hành vi đáng

Giống như Vônphơ, Thomas Aquino hay Arixtốt, Cantơ quan niệm siêu hình học là “triết học đích thực, chân chính”. Nhưng, khác với siêu hình học thực thể (tồn tại) truyền thống, triết học siêu nghiệm là “phê phán lý tính” hay, nói chính xác hơn, là “nghiên cứu chủ thể”. Do vậy, cơ sở của nó là tư tưởng về sự tự trị và phẩm giá của cá nhân: 1. Tự do của mỗi thành viên xã hội là giá trị bất khả xâm phạm với tư cách con người; 2. Sự bình đẳng của nó như của một thần dân với mỗi người khác; 3) sự độc lập của mỗi thành viên xã hội với tư cách công dân. Cantơ nhấn mạnh rằng, trong hoạt động của con người nói chung, trong khoa khoa học và siêu hình học nói riêng, thực tiễn quyết định giá trị của lý luận và mục đích tồn tại trước phương tiện. Do vậy, giải quyết những vấn đề quan trọng nhất của “triết học thứ nhất”, ông đi từ quan niệm về con người đến việc xác định khả năng, bản chất và sứ mệnh của siêu hình học. Cái quan trọng nhất ở trong con người là lý tính như cái siêu nhiên, như tự do, chứ không phải là thể chất. Từ đó xuất hiện hai nguyên tắc chủ yếu của toàn bộ siêu hình học – tính thực tại của khái niệm “tự do” và tính lý tưởng của không gian và thời gian. Những suy ngẫm của Cantơ về bản chất của nghĩa vụ đạo đức, của bổn phận như tự cưỡng chế, tức là tự do như năng lực xác định hành vi chỉ xuất phát từ quan niệm về luật hay mệnh lệnh tuyệt đối mà không viện dẫn vào một

Tóm lại, quan niệm triết học Kitô giáo về phẩm giá người vừa có điểm khác biệt và vừa có điểm tương đồng với tư tưởng thế tục về phẩm giá người. Hai quan niệm này là không đồng nhất với nhau. Thậm chí, có những quan điểm còn phủ định sạch trơn những giá trị và đóng góp của quan niệm triết học Kitô giáo về phẩm giá người.

Dĩ nhiên, giữa hai quan niệm trên có một số tương đồng nhất định. Có lẽ điểm tương đồng lớn nhất là sự tôn trọng tuyệt đối phẩm giá người, coi nó là giá trị trung tâm của bản thể người. Mặt khác, theo triết học Kitô giáo, phẩm giá người không tách rời khỏi trái đất và các sinh vật khác (với tư cách là sản phẩm của Chúa, được thể hiện trong Sáng thế luận của Kinh thánh), cũng như không thể tách rời nó khỏi số phận của vũ trụ. Con người không thể trở thành người với tư cách chỉ là kẻ chiếm hữu và cai trị tự nhiên. Phẩm giá người sẽ bị xâm phạm chừng nào con người khai thác “hoang dã” quá mức trên trái đất, làm cho các giống loài có nguy cơ bị tuyệt chủng, khi con người vượt quá giới hạn sinh tồn của tự nhiên và qua đó, cũng là giới hạn sinh tồn của chính mình. Đây phải được coi là một điểm tương đồng nữa về tồn tại người và về phẩm giá người trong

Đạo đức và chuẩn mực đạo đức của mỗi người, của một nhóm người hay của một cộng đồng, xã hội luôn được định hướng bởi một quan niệm về con người và về phẩm giá người tương ứng. Thực tế, có nhiều quan niệm khác nhau về con người và về bản tính, phẩm giá người. Hiển nhiên, ngay các tôn giáo khác nhau cũng có những quan niệm khác nhau về phẩm giá người. Giữa chúng có “cạnh tranh” với nhau, nhưng cũng có những điểm tương đồng và dị biệt nhất định.

Có thể thấy ảnh hưởng rõ nét của quan niệm triết học Kitô giáo về phẩm giá người trong các Cương lĩnh chính trị của các đảng chính trị tư sản phương Tây, đặc biệt là ở đường lối, chính sách chính trị của những đảng nào dựa trên nền tảng triết học Kitô giáo như đảng CDƯ ở CHLB Đức chẳng hạn. Nó được thừa nhận là cơ sở lý luận chủ đạo quy định các chính sách chính trị của đảng trên hàng loạt các lĩnh vực như: chính sách kinh tế – xã hội, chính sách giáo dục và đào tạo, chính sách về gia đình và giới, về đạo đức trong sinh học và nghiên cửu gien, về mối quan hệ giữa các tôn giáo và các nền văn hóa, về tự do tôn giáo và khoa học – công nghệ, việc làm và trợ cấp, phúc lợi xã hội.