Tìm hiểu đoạn trích ” Bến quê”
(Trích – Nguyễn Minh Châu)
I – KIẾN THỨC CƠ BẢN
– Bến quê là một trong những sáng tác tiêu biểu của Nguyễn Minh Châu sau năm 1975. Bến quê hầu như không có sự kiện gì đáng kể, truyện chỉ là ý nghĩ, tâm trạng của nhân vật Nhĩ và một vài hành động của nhân vật, trong một buổi sáng đầu thu, có lẽ cũng là cuối cùng của cuộc đời Nhĩ.
– Nguyễn Minh Châu đã đặt nhân vật vào một tình thế thật đặc biệt để soi rọi vào thế giới nội tâm con người, làm nổi bật lên chủ đề tư tưởng của truyện. Tình huống truyện trong Bến quê là một hoàn cảnh đầy vẻ nghịch lí: Nhân vật chính trong truyện – Nhĩ – từng đi khắp nơi trên trái đất, về cuối đời lại bị cột chặt vào giường bệnh bởi một căn bệnh hiểm ngèo đến nỗi không thể tự mình dịch chuyển trên chiếc phản hẹp kê bên cửa sổ. Nhưng cũng chính vào một buổi sáng trong những ngày cuối của cuộc đời mình, từ cửa sổ căn gác, Nhĩ đã nhận ra được ở vùng đất bãi bồi bên kia sông, nơi bến quê quen thuộc, vẻ đẹp bình dị mà hết sức quyến rũ. Nhưng thật trớ trêu, đó lại là nơi anh chưa một lần đặt chân đến. Trong cái buổi sáng có lẽ là cuối cùng của cuộc đời mình, Nhĩ vô cùng khao khát được một lần đặt chân lên bờ bãi bên kia sông, cái miền đất thật gần gũi nhưng đã trở nên rất xa vời với anh. Nhĩ nhờ cậu con trai thay mình đi chuyên đò ngang sang sông để đặt chân lên cái bãi bồi bên kia. Nhưng vừa rời khỏi nhà, anh con trai đã sà vào đám chơi phá cờ thế bên hè phố và rất có thể sẽ lỡ chuyên đò ngang duy nhất trong ngày.
– Tác phẩm là sự khẳng định những giá trị bình dị, gần gũi và bền vững của đời sống được nhận thức qua trải nghiêm của một con người vào lúc cuối dời. Sự nhận thức ấy vừa mang ý nghĩa thức tỉnh, vừa có sự xót xa, tiếc nuối nhưng giàu ý nghĩa nhân văn. Đó là sự thức tỉnh về những vẻ đẹp bình dị mà sâu xa của cuộc sống – như vẻ đẹp của một cái bãi bồi bên kia sông, như sự tần tảo và đức hi sinh của người vợ – những giá trị mà con người rất dễ bỏ qua hoặc lãng quên, nhất là khi còn trẻ.
– Đặc sắc nghệ thuật:
+ Sáng tạo tình huống truyện độc đáo, hợp lí, tạo điều kiện thuận lợi để khám phá thế giới nội tâm nhân vật và đưa ra những chiêm nghiệm có ý nghĩa triết lí, nhân sinh.
+ Lựa chọn người trần thuật vô hình ở ngôi thứ ba nhưng lại thâm nhập vào cái nhìn và tâm trạng của nhân vật chính, tạo thuận lợi cho việc khám phá, miêu tả nội tâm nhân vật.
+ Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế, sâu sắc. Tâm lí của Nhĩ được thể hiện gián tiếp qua cái nhìn cảnh vật thiên nhiên bên ngoài cửa sổ, trực tiếp qua những dòng độc thoại nội tâm, những đối thoại với người vợ, qua cử chỉ ở cuối truyện.
+ Xây dựng những hình ảnh mang ý nghĩa biểu tượng. Các hình ảnh đều mang hai lớp nghĩa là nghĩa thực và nghĩa biểu tượng: những bông hoa bằng lăng cuối mùa, tiếng những tảng đất lở đổ ụp xuống dòng sông cho biết sự sống của Nhĩ đã ở vào những ngày ‘cuối cùng; hình ảnh bãi bồi bên kia sông là biểu tượng của quê hương xứ sở, của những vẻ đẹp bỉnh dị, gần gũi; chi tiết đứa con trai sà vào đám chơi phá cờ thế bên đường là biểu tượng về những “chùng chình”, “vòng vèo” trên đường đời mà người ta thường bị sa vào.
II – LUYỆN TẬP
1. Trong buổi sáng hôm ấy, nhân vật Nhĩ đã cảm nhận được vẻ đẹp gì của cảnh sắc thiên nhiên quê hương qua khung cửa sổ nhà mình? Anh đã khao khát điều gì? Ước muốn ấy lại gặp phải tình huống nghịch lí như thế nào?
2. Ở đoạn kết truyện, tác giả đã tập trung miêu tả chân dung và cử chỉ của nhân vật Nhĩ với vẻ khác thường như thế nào? Hãy giải thích ý nghĩa của các chi tiết ấy.
3. Ngòi bút miêu tả tâm lí của Nguyễn Minh Châu ở thiên truyện này rất tinh tế và thấm đượm tinh thần nhân đạo. Hãy phân tích để làm rõ điều này.
4. Tìm một số hình ảnh, chi tiết mang tính biểu tượng trong truyện và nêu ý nghĩa của chúng.
Xem thêm: Chuyên đề Truyện hiện đại Việt Nam – Ngữ văn 9: Đoạn trích “Lặng lẽ Sa Pa”
Gợi ý
1. – Vào cái buổi sáng đầu thu ấy, từ trên chiếc phản hẹp kê bên cửa sổ căn gác nhà mình, Nhĩ đã bắt gặp nơi không gian ngoài kia những cảnh vật vốn quen thuộc lại hiện ra trong những màu sắc và vẻ đẹp như lần đầu anh được thấy. Những bông hoa bằng lăng thưa thớt cuối mùa thu như tím thẫm hon, “tiết trời đầu thu đem đến cho con sông Hồng một màu đỏ nhạt, mặt sông như rộng thêm ra. Vòm trời cũng như cao hơn”. Và lần đầu tiên Nhĩ thấy được vẻ đẹp kì lạ của một vùng bãi bồi: “Những tia nắng sớm đang từ từ di chuyển từ mặt nước lên những khoảng bờ bãi bên kia sông, và cả một vùng phù sa lâu đời của bãi bồi ở bên kia sông Hồng lúc này đang phô ra trước khuôn cửa sổ của gian gác nhà Nhĩ một thứ màu vàng thau xen với màu xanh non – những màu sắc thân thuộc quá như da thịt, hơi thở của đất màu mỡ”. Cánh bãi bồi bên kia sông, một không gian gần gụi và quen thuộc vẫn hiện ra phía trước cửa sổ nhà Nhĩ nhưng anh lại chưa một lần đặt chân đến, dù suốt đời Nhĩ đã từng đi tới không sót một xó xỉnh nào trên trái đất. Bởi thế, cái bờ bên kia sông Hồng đối với Nhĩ là “một chân trời gần gũi mà xa lắc”.
– Nhận ra vẻ đẹp thật quyến rũ của bãi bồi bên kia sông, Nhĩ nảy ra niềm khao khát được đặt chân một lần lên đó. Nhưng mong muốn ấy đối với Nhĩ lúc này không sao có thể thực hiện được, nên càng trở thành một khát khao xa vời. Điều ước muốn ấy chính là sự thức tỉnh về những giá trị bền vững, bình dị mà sâu xa của cuộc sống – những giá trị thường bị người ta bỏ quên, nhất là lúc còn trẻ, khi những ham muốn xa vời đang lôi cuốn con người tìm đến. Đấy lại là một nghịch lí trớ trêu của cuộc đời: Khi nhận ra được những giá trị đích thực và giản dị của đời sống thì người ta lại không còn thời gian và khả năng để có thể đạt tới được. Bởi thế, ở Nhĩ đó là sự thức tỉnh có xen với niềm ân hận và nỗi xót xa, khắc khoải. Không thể làm được cái điều mình khao khát, Nhĩ đã nhờ đứa con thay mình đi sang bên kia sông, đặt chân lên cái bãi phù sa màu mỡ. Nhưng ở đây, anh lại gặp một nghịch lí nữa: đứa con không hiểu được ước muốn của cha, nên làm một cách miễn cưỡng và rồi lại bị cuốn hút vào trò chơi hấp dẫn nó gặp trên đường đi, để rồi có thể lỡ chuyến đò ngang duy nhất trong ngày.
2. Ở đoạn cuối truyện, tác giả đã miêu tả chân dung và cử chỉ của Nhĩ với vẻ khác thường: “Anh đang cố thu nhặt hết mọi chút sức lực cuối cùng còn sót lại để đu mình nhô người ra ngoài, giơ một cánh tay gầy guộc ra phía ngoài cửa sổ khoát khoát y như đang khẩn thiết ra hiệu cho một người nào đổ”. Hành động ấy có thể hiểu là anh đang nôn nóng thúc giục cậu con trai hãy mau kẻo lỡ chuyến đò duy nhất trong ngày, nhưng cũng gợi ra một ỷ nghĩa khái quát hơn: ý muốn thức tỉnh mọi người về những cái vòng vèo, chùng chình mà chúng ta đang sa vào trên đường đời để dứt ra khỏi nó và hướng tới những giá trị đích thực, vốn rất giản dị, gần gũi và bền vũng.
3. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật của Nguyễn Minh Châu ở truyện ngắn này rất tinh tế và thấm đẫm tinh thần nhân đạo. Đặt nhân vật vào hoàn cảnh đặc biệt – phải nằm liệt trên giường bệnh và ở những ngày cuối cùng của cuộc đời, tác giả phát hiện và miêu tả những cảm xúc, ý nghĩ, trạng thái của nhân vật từ những biểu hiện mơ hồ, thoáng qua cho đến những chiêm nghiệm thấm thìa, sâu sắc.
HS tìm và phân tích nhũng chi tiết miêu tả tâm lí nhân vật Nhĩ khi anh phát hiện ra vẻ đẹp bình dị của khung cảnh thiên nhiên quê hương; những cảm xúc, suy nghĩ của Nhĩ trong câu chuyện với Liên; ý nghĩ của Nhĩ khi nhận ra tình huống nghịch lí về đời người khi thấy đứa con trai sà vào đám chơi phá cờ thê. Tâm trạng và suy nghĩ của nhân vật Nhĩ trong cái ngày có lẽ là cuối cùng của đời mình, tuy có xót xa, ân hận, khắc khoải nhưng là sự thức nhận tỉnh táo và trong sáng về những điểu nghịch lí trong cuộc đời con người, giúp người ta nhận ra những giá trị đích thực, bình dị, gần gũi của cuộc sống. Vì thế, nó thấm đượm giá trị nhân đạo.
4. Sáng tạo những hình ảnh mang ý nghĩa biểu tượng là nét đặc sắc nghệ thuật nổi bật của truyện Bến quê. Trong tác phẩm này, hầu như mọi chi tiết, hình ảnh đểu mang hai lớp nghĩa: nghĩa thực và nghĩa biểu tượng. Hai lớp nghĩa này gắn bó thống nhất, khiến cho các hình ảnh không bị tước đi giá trị’ tạo hình và sức gợi cảm để chỉ còn là hình ảnh ước lệ. (Xem gợi ý về phần hình ảnh biểu tượng trong mục Kiến thức cơ bân ở trên).
Trackbacks