Tết – Không gian, thời gian và nhịp sinh học – Một số vấn đề triết học Phương Đông

Tết, không gian, thời gian và nhịp sinh học

LƯƠNG GIA TĨNH

“…Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay

Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy

Hội chèo làng Đặng đi ngang ngõ

Mẹ bảo thôn Đoài hát tối nay …”

(Mưa xuân – Nguyễn Bính)

Thi sĩ Nguyễn Bính tài hoa và tinh tế, chỉ với bốn câu thơ, với ba hình ảnh đặc trưng, ông đã vẽ nên một bức tranh Xuân – Tết quê đằm thắm, xao xuyến lòng ngưòi biết bao thế hệ mỗi độ xuân về. Mùa xuân là mùa của đất trời và lòng người: có tiết trời “mưa xuân bay”, một thứ mưa bay mưa bụi, êm dịu, phủ lên sắc xuân một màn trắng mờ lung linh huyền ảo; có “hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy”. Nhịp sinh học mách bảo mùa đông ảm đạm đã qua, khí dương quang đã phát lộ trên mặt đất, muôn loài bắt đầu vào một chu kỳ mới của sự sinh sôi nảy nở. Và, con người cũng rạo rực hân hoan “cộng đồng – cộng cảm – cộng thiêng” cùng đất trời trong công trình kỳ vĩ “sinh sinh bất tức” đó (có hội chèo làng đi qua ngõ, mẹ bảo – chắc là bảo cô con gái – tối nay đình – chùa thôn Đoài có hội, sang đó mà lễ Phật, lễ Thánh, chơi hội …!).

Chúng tôi xin đề cập tới một sô” vấn đề về không gian, thời gian, nhịp điệu sinh học trong quan niệm truyền thống

1. Môi trường, không gian, thời gian và nhịp điệu sinh học

Con người sở dĩ là “con vật khôn ngoan” (Homosapien), là “loài đứng trên muôn loài” (vạn vật chi linh) là vì con người, và chỉ có con người, có khả năng nắm bắt quy luật của môi trường xung quanh, từ đó chủ động thích nghi, cải tạo nó, không ngừng nâng cao chất lượng cuộc sống của mình.

Môi trường sống và điều kiện sống trong môi trường, theo quan niệm cổ của ngươi phương Đông có một phạm vi rất rộng, nó bao gồm: vị trí không gian sống (kinh tuyến, vĩ tuyến – quy định mức bức xạ của mặt trời, mặt trăng…), cảnh quan trong không gian sông (như ao hồ, sông núi, rừng cây, núi đá, làng xóm, đồng ruộng…), khí âm dương trong thòi gian và môi trường sống. Tất cả môi trường sông đó được xem xét trong thòi gian xác định, con người cần phải nắm bắt và thích ứng để điều hoà nhịp sinh học, nâng cao sức khoẻ và hiệu năng hoạt động. Từ thòi cổ đại, người phương Đông đã có một quan niệm biện chứng về mốĩ quan hệ giữa không gian và thòi gian, vật chất luôn luôn vận động trong không gian và thòi gian. Nhìn dòng sông chảy, Khổng Tử thốt lên: “Thệ giả như tư phù, bất xả trú dạ (ôi, dòng sông chảy mãi, không lúc nào ngừng nghỉ). Thời gian là phương thức ghi lại quá trình vật chất vận động trong không gian theo thứ tự trước sau, ngắn dài. Điểm khác nhau căn bản giữa cách tính thòi gian của người phương Đông và người phương Tây là chuẩn mốc để xác định bốn đơn vị thời gian cơ bản: giờ, ngày, tháng, năm.

Cơ sở của phép làm lịch của phương Tây là thuần tuý dựa vào vòng quay của mặt trời xung quanh trái đất (chuyển 

Hầu hết những trung tâm văn minh lớn của phương Đông đều ở lưu vực những con sông lớn, chủ nhân của nó là cư dân nông nghiệp – chăn nuôi. Do vậy, từ rất sớm người ta đã đặc biệt quan tâm tối vai trò của mặt trăng đối với giới hữu sinh trên trái đất, Quách Mạt Nhược nói: “Tiền nhân trọng nguyệt bất trọng nhật” (Người xưa trọng mặt trăng chứ không trọng mặt tròi). Sự thay đổi của hình dạng mặt trăng liên quan đến sự lên xuống của thuỷ triều (cho nên mặt trăng được gọi là “triều tín” – thước đo của thuỷ triều), do vậy, chu kỳ của mặt trăng có ảnh hưởng rất lốn đến sinh lý của động vật cao cấp, đặc biệt là con người … Tuy nhiên, mặt phẳng elip của vòng quay mặt trăng tạo ra có chu vi ngắn hơn so vói mặt tròi, một năm vòng quay quanh trái đất của nó chỉ có 355 ngày. Như vậy, lịch mặt trăng (Âm lịch) thiếu mất 10 ngày so với Dương lịch, nó không thể dùng để tính toán, theo dõi diễn biến thời tiết nóng lạnh vốn do độ bức xạ của mặt tròi đem lại. Đây là điểm hạn chế căn bản của lịch mặt trăng.

Từ tri thức do kinh nghiệm đưa lậi, ngưòi Trung Quốc cổ đại đã xây dựng nên phương pháp tính thòi gian cực kỳ khoa học, biện chứng mà cho đến ngày nay chúng ta vẫn không khỏi kinh ngạc. Đó là Âm – Dương hợp lịch, hay còn gọi là Nông lịch (mà chúng ta thường gọi sai đi là Âm lịch). Bằng sự quan sát tỉ mỉ, tinh tế và tính toán chính xác, 

Âm, dương là hai phạm trù cơ bản trong triết học nói riêng và trong mọi biểu hiện văn hoá phương Đông nói chung. Quá trình quan sát lâu dài giới tự nhiên, người ta cho rằng âm dương là hai thuộc tính, tính năng, khuynh hướng mâu thuẫn nhưng thông nhất trong chỉnh thể của mỗi sự vật và hiện tượng. Trong dương có âm, trong âm có dương, không có cái gì thuần âm cũng không có cái gì thuần dương. Thế giới đa dạng tưởng chừng như hỗn độn nhưng nó tồn tại – tự vận hành theo quy luật “tương tác, đun đẩy của âm dương (âm dương tương thôi) rất chặt chẽ và hợp lý, con người cần phải nắm bắt và thích ứng để điều hòa nhịp sinh học, nâng cao sức khỏe và hiệu năng hoạt động của

LỊCH NHỊ THẬP TỨ KHÍ 

Khí là những thời điểm mặt trời di chuyển (biểu kiến) trên quĩ đạo cách đều nhau bằng 1/24 của quỹ đạo năm, gọi là 24 khí, có tiết khí và trung khí. Bốn điểm đỉnh của quỹ đạo ở vào bốn trung khí phân mùa là Đông chí, Hạ chí, Xuân phân và Thu phân. Các tiết khí và trung khí ở vào các cung đoạn mà khí hậu có những diễn biến dặc thù, do vậy tên gọi của các tiết khí lấy theo đặc điểm tính chất của mùa tiết. Thí dụ: Lập xuân là tiết khí thuộc tháng Giêng, từ mồng một tháng Giêng năm này đến mồng một tháng Giêng năm sau đủ 365 -1/4 ngày, gọi là Chu niên , nhưng từ tiết Lập xuân này đến tiết Lập xuân sau cũng đủ 365~ 1/4 ngày, thì gọi là Chu tuế ; Vũ thuỷ (trung khí), mưa nước; Kinh trập (tiết khí), tháng hai, sâu bọ trồi lên mặt đất hoạt động; Xuân phân (trung khí), giữa mùa xuân; Thanh minh (tiêi khí), tháng ba, trời trong sáng … Lịch Nhị thập tứ khí rất có giá trị ứng dụng trong thực tiễn cho nên người xưa dùng nó để theo dõi những biến đổi về thời tiết khí hậu, theo đó mà đưa ra những lời khuyên có tính dự báo về phương hướng sinh hoạt, phòng bệnh, gieo trồng từng loại cây, con cho thích hợp; định chế thòi gian, không gian, nghi thức và nội dung các kỳ tết – lễ hội trong năm cho phù hợp với nhịp điệu của thiên nhiên, vũ trụ. Lịch Nhị thập tứ khí cũng là cơ sở tính toán của môn khoa học dự báo Tử bình (bổ sung cho môn Tử vi vốn chỉ căn cứ vào Âm – Dương hợp lịch và

DỊCH THỜI 

Các Dịch gia và Âm dương gia đã căn cứ vào sự chuyển dịch của âm dương trong một năm (hoặc một ngày) mà ghi lại, ký hiệu hoá thành 12 quẻ, phản ánh sự tiến lui tiêu trưởng của âm dương theo tiết nhịp của thòi gian, ó đây ta chỉ xem xét chu kỳ âm dương tiêu trưởng trong một năm theo Dịch thời, mà chúng tôi cho rằng đó là căn cứ quan trọng của việc tổ chức lễ hội trong năm.

Trong năm, từ tháng Một năm trước (tức tháng 11 Âm Dương hợp lịch, có trung khí Đông chí) đến tháng Tư năm sau thuộc chu kỳ “âm tiêu dương trưởng” (khí dương từng bước lấn át khí âm), từ tháng Năm (tháng có trung khí Hạ chí) tới tháng Mười thuộc chu kỳ “dương tiêu âm trưởng” (khí âm từng bước lấn át khí_dương). Cụ thể, tháng Một thuộc quẻ Địa Lôi Phục  “nhất dương sinh”, một hào dương xuất hiện, tháng có trung khí Đông chí; tháng Chạp thuộc quẻ Địa Trạch Lâm , là “nhị dương sinh”, hai hào dương; tháng Giêng thuộc quẻ Địa Thiên Thái , là “tam dương sinh”, có ba hào dương, hai khí âm dương cân bằng giao hoà, dương khí bắt đầu xuất lộ trên mặt đất, tháng có tiết khí Lập xuân, mùa xuân cây cối đâm trồi nảy lộc, sâu bọ côn trùng chui lên khỏi mặt đất giao hoan … Con người với những lễ thức hội hè hát xướng như cùng hoà nhập cộng hoan với đất trời vạn vật … “tam dương khai thái”; tháng Hai thuộc quẻ Lôi Thiên Đại Tráng, “tứ dương sinh”, khí dương cực thịnh, thuận lợi cho sự sinh sôi của đất trời và muôn vật; tháng Ba thuộc quẻ Trạch Thiên Quải, “ngũ dương sinh”, dự báo chu kỳ “dương trưởng âm tiêu” sắp kết thúc; tháng Tư thuộc quẻ Thuần Càn, “lục dương sinh”, khí dương đã phát triển đến cùng cực, mà “cùng tắc biến”, dự báo chuẩn 

2. Không gian, thời gian và mô thức Tết – hội của người Việt

Như trên đã nói, tết – hội là căn cứ theo thòi gian số của Âm – Dương hợp lịch, tiết khí và sự tiêu trưởng của khí âm dương để từ đó định ra không gian, thời gian, mô thức … cho thích hợp. Mục đích và ý nghĩa của tết – hội là tạo ra những “điểm nhấn, trạm dừng” trong hoạt động và tâm thức của con ngươi, từ đó mà có sự cộng cảm – cộng thiêng hoà nhịp cùng tiết điệu thiêng liêng kỳ vĩ của thiên nhiên đất tròi. Chu kỳ nhịp sinh học trong năm theo bôn mùa “Xuân sinh, Hạ trưởng, Thu tàn, Đông liễm” (mùa Xuân chủ về sự sinh sôi nảy nở, mùa Hạ là mùa của sự trưởng thành viên

Mùa xuân là mùa của “tết nhất hội hè”. Có hội đình, hội chùa, hội đền, phạm vi ảnh hưởng không chỉ trong một làng mà lan toả ra cả vùng, thậm chí trong cả nước (như hội Đền Hùng, hội Chùa Hương, hội Lim, hội Chùa Thầy …). Trong cơ cấu của lễ hội mùa xuân, chúng ta thấy rõ phần “hội” nổi trội hơn phần “lễ”, không gian lễ hội được mở rộng chứ không bó hẹp trong trung tâm thò tự. Hội Lim (Bắc Ninh) có tục, đầu tiên vào chùa lễ Phật, hát thò trong chùa, rồi hát chơi trên đồi trên thuyền, ban đêm quan họ kết chạ thì thi hát trong nhà. Hội Chùa Hương kéo dài gần hết cả mùa xuân, không gian lễ hội là cả vùng Hương Sơn Suối Yến. “Vui xem hát, nhạt xem bơi, tả tơi xem hội”, trong không khí hân hoan của đất tròi, không khí “tả tơi” của hội hè, con người như được cộng hưởng thăng hoa trong cuộc hoá sinh cùng tạo hoá, cá nhân được trực tiếp thể hiện tình cảm, nguyện vọng của mình trong không gian tràn ngập sự thành kính thiêng liêng.

Đầu tháng Tư là thòi điểm chuyển tiếp sang hè, có tiết mưa dông. Hội Chùa Dâu (Thuận Thành, Bắc Ninh) là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa tín ngưỡng Phật giáo và tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước, thò ông Sấm cầu mưa. Sử cũ còn chép, Thăng Long thời Lý – Trần, từ vua quan tới dân chúng đều tham gia lễ Phật đản, lễ Tắm tượng Phật. Ngày đó thắp hương lễ Phật, dâng hoa quả cúng tổ tiên, mài trầm hương hoà với nước đem tắm tượng Phật (mộc dục), tắm xong đem nước đó, theo thứ tự trên dưới, mỗi người “quân chiêm thần huệ” đội ơn mưa móc, còn cái khăn vải đỏ dùng để lau tắm tượng Phật được xé nhỏ chia cho mỗi người một mụn để lấy khước cầu phúc.

Đầu tháng Năm có tiết Hạ chí, có tết Đoan Ngọ (mồng 5 tháng 5). Người Việt có tục vào ngày này thường bôi phẩm hoặc lá cây có màu đỏ (biểu tượng của khí dương) lên móng chân móng tay, giữa trưa (chính ngọ) đi lấy các loại rễ lá cây tầm gửi và cây thuốc nam có khả năng tích dương đem phơi khô uống hết năm để bồi bổ khí dương đang suy kiệt. “Tiết tháng Bảy mưa dầrrt sùi sụt” (Văn tế thập loại chúng sinh), tháng thuộc quẻ Bĩ, khí âm cực thịnh, có tiết Trung nguyên và lễ Vu lan báo hiếu, xá tội vong nhân thấm đậm đạo lý nhân văn truyền thông của người Việt kết hợp với giáo lý – lễ nghi Phật giáo. Tháng Mười có tết Hạ nguyên (rằm), Thuỷ quan giải ách, Tết Cơm mới, sau thu hoạch vụ mùa phải làm cơm gạo mới cúng tế thần linh và tổ tiên rồi mới được dùng thóc gạo của vụ đó. Cũng có nơi làm lễ vào ngày 10 tháng 10, gọi là Trùng thập. Tết Hạ nguyên tháng Mười thuộc quẻ Thuần Khôn, “lục âm sinh”, âm cực dương sinh, dự báo một chu kỳ mới “âm tiêu dương trưởng” sắp bắt đầu: tháng Một có tiết Đông chí, nhất dương sinh.

3. Tết Nguyên đán

Trong hệ thống tết – hội của năm, Tết Nguyên đán (dân gian gọi là tết Cả, tết Ta, Năm mới …) là quan trọng nhất, kể cả về không gian, thòi gian, và ý nghĩa của nó. Trước hết, về ngữ nghĩa, “tết” là âm Nôm đọc trại ra từ chữ “tiết”  của âm Hán – Việt có nghĩa gốc là “mắt, đốt của cây tre”, , nghĩa phái sinh là “cứng cỏi” (tiết tháo), “từng chặng, đoạn thời gian” (tiết học), trong trường hợp này “tết” là thời gian nghỉ ngơi sau một “tiết thời gian – sinh học”; “nguyên” nghĩa là “khởi

Mặc đù chính thức Tết Nguyên đán chỉ trong vòng từ 3 đến 5 ngày nhưng thòi gian chuẩn bị trước tết và dư âm của nó sau tết, vối tâm lí và những lễ thức kéo dài tới cả tháng, về thòi gian, theo nếp quen, từ 20 tháng Chạp cho đến mùng 5 tháng Giêng dường như người ta quên dương lịch mà chỉ gọi là “20 tết”, “23 tết”, “mùng 2 tết”, “mùng 5 tết”. Tháng Chạp cuối năm còn gọi là tháng “củ mật”, cần tuần phòng củ soát nghiêm mật, phòng trộm cướp. Từ 20 tết, mỗi ngươi đều có ý thức dọn dẹp nhà cửa, bao sái ban thò, sửa sang mua sắm, trang trải công nợ chuẩn bị đón tết. Không khí và tâm lý tết được chính thức bắt đầu bằng lễ tiễn Ông Táo chầu tròi vào ngày 23 tết, dân gian quen gọi Ông là Ông Bếp, theo quan niệm Đạo giáo là thần Thổ công – vị hành khiển của Ngọc hoàng xem xét mọi việc của một nhà trong năm, đến 23 tháng Chạp cưỡi cá chép lên thiên đình báo cáo công việc ở trần gian trong 7 ngày, đúng giao thừa trở về lại tiếp tục công việc của mình. Từ ngày 23 đến ngày 30 tết, tuỳ ngày tuỳ nơi, người ta trồng cây nêu trước đình, chùa, đền miếu và trước cửa nhà, tục bắt nguồn từ một Phật thoại, Đức Phật dạy dựng cây nêu (tiêu), vẽ cung tên bằng vôi bột để dọa bắn ma quỷ nhằm giữ đất cho người. Với người Việt, việc Giỗ và Chạp rất quan trọng, thể hiện đạo hiếu, “sông vì mồ vì mả, không ai sông vì cả bát cơm”. Từ ngày 20 đến khoảng 26, 27 tháng Chạp là thời gian đi chạp mả, đem hương hoa xôi gà cúng trước phần mộ, sửa sang lại mồ mả trước khi rước tổ tiên và người đã khuất về ăn tết cùng gia đình. Lễ cúng Tất niên vào chiều 30 hoặc 29 (tháng thiếu) tết, được hiểu lễ thức báo cáo hoàn tất công việc trong năm ; Lễ cúng Trừ tịch, Giao thừa là lễ thức quan trọng nhất của tết đón năm mới. Trừ tịch là trừ bỏ những điều không tốt lành của năm cũ, xua đuổi ma quỷ (xưa có tục đốt pháo) để tới thời khắc thiêng liêng “chuyển giao điều tốt 

Rạng sáng mùng Một, mỗi nhà đều sắm sửa mâm cỗ chu đáo nhất trong điều kiện có thể để cúng tổ tiên, sau đó toàn gia ăn uống vui vẻ, chúc tụng nhau, hoạch định những nét chính của kế hoạch trong năm (nhất nhật chi kế khởi ư dần, nhất niên chi kế khởi ư xuân – trù tính công việc của một ngày bắt đầu từ giò dần, trù tính công việc của một năm bắt đầu từ mùa xuân). Năm mới được bắt đầu từ thòi khắc đón Giao thừa, dân gian quan niệm ngày Nguyên đán đánh dấu một cái gì đó rất thiêng liêng, liên quan đến đời sông riêng tư, đến sự may rủi trong mọi mặt của cả gia đình trong năm. Cho nên, từ sau Giao thừa cho đến suốt ba ngày tết, mọi người đều tự giác giữ gìn, từ ăn nói cho đến việc đi đứng thăm hỏi lẫn nhau, sao cho thân ái, êm thấm dịu dàng. Tết còn có tục xông đất, xông nhà và mừng tuổi. Người đến xông nhà thường được chọn nhờ trước, là người hợp tuổi hợp tính với gia chủ, người ăn ở hiền lành đức độ đang ở vận “ăn nên làm ra”, hoặc một thiếu niên nết na học giỏi mà không đang mắc tang hoặc tật nguyền. Trong ba ngày tết ông bà cha mẹ mừng tuổi (còn gọi là mở hàng) cho con cháu, ít thôi (thường là đồng tiền mới) nhưng là để lấy may mắn, từ sau năm 1975 tục mừng tuổi còn gọi là “lì xì” (phát âm tiếng Quảng Đông) , ý nghĩa cũng như vậy. Tục xuất hành, nghĩa là lần đầu tiên trong năm đi ra khỏi nhà, khỏi cổng; phải chọn ngày giò tốt, đi theo hướng tốt. Với các nhà khoa bảng, viên chức, học trò thì việc khai bút (viết chữ đầu tiên trong năm mới) cũng được xem là hệ trọng, phải tính kỹ, chuẩn bị trước bút giấy, chọn đúng ngày giò tốt, tĩnh tâm thư thái viết lên điều sở nguyện của mình. Chiều mùng 3 hoặc mùng 4 tết làm cỗ cúng ông bà tổ tiên, làm lễ hoá vàng, mời người thân đến dự lễ ăn cỗ tiễn đưa ông bà ông vải , về cơ bản là hết tết năm mới. Ngày mùng 7 còn có Tết Khai hạ, hạ cây nêu. Ngày rằm tháng Giêng, ngày 

Văn hoá là sự lựa chọn của mỗi cộng đồng, mỗi dân tộc trong cách ứng xử giữa con người với con người, con người với thiên nhiên. Tết – hội nói chung và Tết Nguyên đán (tết Cả) nói riêng là hiện tượng văn hoá đặc trưng, là kết tinh trí tuệ – nhân văn – đạo lý của dân tộc, thể hiện sâu sắc cái thần thái của văn hoá Việt Nam.