Ca dao dân ca về tình cảm gia đình
BÀI 3
CA DAO, DÂN CA NHỮNG CÂU HÁT VỀ TÌNH CẢM GIA ĐÌNH
ĐỌC – HIỂU VĂN BẢN
TÌM HIỂU KHÁI NIỆM
• Ca dao
Còn gọi là phong dao. Thuật ngữ ca dao được dùng với nhiều nghĩa rộng hẹp khác nhau. Theo nghĩa gốc thì ca là bài hát có khúc điệu, dao là bài hát không có khúc điệu.
Ca dao là danh từ ghép chỉ chung toàn bộ những bài hát lưu hành phổ biến trong dân gian có hoặc không có khúc điệu. Trong trường hợp này, ca dao đồng nghĩa với dân ca.
Do tác động của hoạt động sưu tầm, nghiên cứu văn học dân gian, ca dao đã đần chuyển nghĩa. Từ một thế kỉ nay, các nhà nghiên cứu văn học dân gian Việt Nam đã dùng danh từ ca dao để chỉ riêng thành phần nghệ thuật ngôn từ (phần lời thơ) của dân ca (không kể những tiếng đệm, tiếng láy, tiếng đưa hơi).
Với nghĩa này, ca dao là thơ dân gian truyền thống.
( Theo Lê Bá Hán – Trần Đình Sử – Nguyễn Khắc Phi (Chủ biên),
Từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1992)
• Dân ca
Một loại hình sáng tác dân gian mang tính chất tổng hợp bao gồm lời nhạc, động tác, điệu bộ kết hợp với nhau trong diễn xướng.
Xét về đặc điểm âm nhạc, làn điệu có thể chia dân ca thành hai loại chính là loại đa điệu và loại đơn điệu. Đa điệu (nhiều làn điệu) như dân ca quan họ Bắc Ninh (khoảng hai trăm làn điệu khác nhau). Đơn điệu như hát ví, hát giặm Nghệ Tĩnh, hát trống quân, hát đúm,…
Ở loại dân ca đa điệu, khi hát đối đáp, người ta thường yêu cầu phải đổi giọng (nghĩa là bên nam hát làn điệu nào thì bên nữ cũng phải hát lại đúng làn điệu ấy). Còn ở loại dân ca đơn điệu thì khi hát đối đáp, đôi bên chỉ đối nhau bằng lời, bằng ý.
(Lê Bá Hán – Trần Đình sử – Nguyễn Khắc Phi (Chủ biên), Sđd)
PHÂN TÍCH TÁC PHẨM
1. Núi ngất trời là núi rất cao, đỉnh núi vươn lên tận trời xanh. Nước ở ngoài biển Đông là chỉ biển cả mênh mông.
Cả câu 1 và 2 của bài ca dao được tóm tắt ở câu 3. Núi cao biển rộng mênh mông là hình ảnh nói về công ơn cha mẹ. Cha mẹ sinh ta ra rất là khó nhọc, nuôi nấng ta vất vả khó khăn và dạy dỗ ta điều hay lẽ phải. Công lao ấy rất to lớn, có thể ví với núi cao biển rộng. Ghi lòng con ơi / là lời dặn dò phải luôn luôn ghi nhớ điều ấy.
( Theo Vũ Ngọc Khánh, Bình giảng thơ ca – truyện dân gian,
NXB Giáo dục, Hà Nội, 1999)
2. Trong ca dao xưa, những đứa con Việt Nam đã từng cất lên tiếng lòng sâu ơn nặng nghĩa đối với cha mẹ, ông bà. Nào là Một lòng thờ mẹ, kính cha, Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con ; nào là Biết rằng chừ cá gáy hoá rồng, Đền ơn thầy mẹ ẵm bồng ngày xưa… Tuy nhiên, đó là nỗi niềm biết ơn cha mẹ của những đứa con may mắn được sống gần mẹ gần cha. Nào có ai lại muốn xa cha mẹ ? Nhưng khi hoàn cảnh buộc phải sống xa mẹ cha thì sự cách biệt lại là điều kiện thử thách lòng con. Trong những tình cảnh như thế, những đứa con Việt Nam hiếu thảo không nguôi hướng về cha mẹ với tất cả niềm thương vô hạn. Này đây là tâm sự người con gái khi làm dâu xa nhà :
Chiều chiều ra đứng ngõ sau,
Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều (chiu).
Ca dao cổ truyền có nhiều câu mở đầu bằng hai tiếng chiều chiều : Chiều chiều xách giỏ hái rau, Chiều chiều ra đứng bờ sông, Chiều chiều lại nhớ chiều chiều… Chiều chiều có nghĩa là “chiều nào cũng vậy”, “cứ chiều đến là lại…”. Bài ca mở đầu bằng sự lặp đi lặp lại một thời gian đồng thời cũng là một không gian phù hợp với những giây phút suy tư của riêng mỗi người. Tại sao lại phải ra đứng ngõ sau ? Nhà thơ Xuân Diệu đã cảm nhận rất đúng cái tâm trạng chất chứa trong câu ca dao : “… Phải ra đứng ngõ sau chứ không đứng ngõ trước, ngõ sau mới trông ra cánh đồng hiu hiu vắng vẻ, phải là chiều chiều, công việc, cơm nước xong xuôi thì mới quạnh hiu ; mà phải nói một cách nổi bật nhất : ruột đau chín chiu, âm thanh đi với chiều chiều, rất gợi cảm…”. Có thể nói sự lặp đi lặp lại một thời gian – không gian ấy cũng là sự lặp đi lặp lại một hành động (ra đứng ngõ sau trông về quê mẹ), của một tâm trạng : nghĩ đến quê hương cũng là nghĩ đến mẹ, bóng hình mẹ hòa làm một với khuôn mặt quê hương (ta hãy nhớ lại những câu ca dao đã học ở bài trước : tình yêu thương cha mẹ khơi nguồn cho tình yêu quê hương và ngược lại, tình yêu quê hương, đất nước là sự phát triển không thể khác được của tình thương cha mẹ, gia đình). Đây là ca dao xưa, ca dao của một thời người phụ nữ chưa được hưởng quyền bình đẳng với người đàn ông ; cũng là thời chưa có luật hôn nhân và gia đình tiến bộ như bây giờ, người con gái bước chân về nhà chồng phải chịu bao điều cay đắng, cực nhục do cách cư xử của chồng, của bô’ mẹ chồng, của em chồng, của họ hàng nhà chồng,… Thế nên trong cái gọi là ruột đau chín chiều ấy, nỗi nhớ quê nhà hòa lẫn hoài niệm về thời thơ ấu vô tư trong vòng tay ôm ấp của mẹ, tình thương mẹ, nhớ quê chen lẫn cả niềm cay đắng, xót xa cho thân phận làm dâu hiện tại. Giữa cặp mắt đau đáu ngóng trông về quê mẹ ở vế đầu với sư cảm nhận về nỗi đau mọi bề ở vế còn lại (câu 8 tiếng) có mối liên hệ ngầm thật sâu sắc, tinh tê.
( Theo Lê Trường Phát, Ca dao dân ca – đẹp và hay, NXB Trẻ, 2003)
3. Câu ca dao diễn tả nỗi nhớ và niềm yêu kính đối với ông bà, thuộc kiểu so sánh về mức độ, như :
– Qua đình ngả nón trông đình
Đình bao nhiêu ngói thương mình bấy nhiêu.
– Qua cầu dùng bước trông cầu
Cầu bao nhiêu nhịp dạ em sầu bấy nhiêu…
Cái hay của các câu ca dao kiểu này thể hiện ở sự chân thành : Sự vật đưa ra để so sánh có thể bình thường (nuộc lạt) nhưng diễn tả được tình cảm sâu sắc (động thái : ngó lên ; nuộc lạt mái nhà : rất nhiều, bao giờ cũng có gắn kết chặt chẽ).
4. Hai cặp lục bát thể hiện tiếng hát về tình cảm anh em ruột thịt, thân thiết, tuy hai nhưng mà một (Cùng chung bác mẹ, một nhà cùng thân). Hơn thế nữa, đó là quan hệ gắn bó thiêng liêng, biết nương tưa vào nhau.
Cả bốn đoạn trong bài đều thể hiện bằng hình thức thơ lục bát, sử dung hình ảnh truyền thống, khẳng định vẻ đẹp của tình cảm gia đình.
VĂN BẢN ĐỌC THÊM
– Công cha như núi Thái Sơn
Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra.
– Chiều chiều ra đứng ngõ trông
Ngõ thì thấy ngõ, người không thấy người.
– Ngó lên nước xoáy ngùi ngùi
Nhớ ông Cao Tổ vua tôi một lòng.
– Anh em như chân với tay
Rách lành đùm bọc, dở hay đỡ đần.
– Gợi dẫn
Các câu ca dao này có điểm gì giống và khác với các câu ca dao trong bài học ?
Tải về file word >> tại đây
>> Xem thêm:
Trackbacks