Nghĩa tường minh và hàm ý
Mục đích của bài học là giúp học sinh nắm được hai điều kiện sử dụng hàm ý liên quan đến người nói, người nghe.
A. HƯỚNG DẪN TÌM HIỂU BÀI
I. Điều kiện sử dụng hàm ý
Để sử dụng hàm ý, cần có hai điều kiện sau đây:
- Người nói (người viết) có ý thức đưa hàm ý vào cầu nói;
- Người nghe (người đọc) có năng lực giải đoán hàm ý.
1. Hàm ý của câu nói thứ nhất Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi là: Sau bữa cơm này, con sẽ không được ở nhà với bố mẹ và các em nữa vì mẹ đã buộc phải bán con cho người ta.
Hàm ý của câu nói thứ hai Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài là: U đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài rồi.
Chị Dậu không dám nói thẳng vớii con mà phải dùng hàm ý là vì chị quá đau lòng và cũng lo con sẽ buồn tủi.
2. Hàm ý trong câu nói thứ hai của chị Dậu rõ hơn. sở dĩ chị Dậu phải nói rõ hơn vì cái Tí chưa hiểu rõ được hàm ý ở câu nói thứ nhất.
Chi tiết trong đoạn trích cho thấy cái Tí đã hiểu hàm ý trong câu nói của mẹ: Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và oà lên khóc: U bán con thật đấy ư? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng đem bán con đi, tội nghiệp, u đê cho con ở nhà chơi với em con.
B. HƯỚNG DẪN LUYỆN TẬP
1. Bài tập này nêu ba yêu cầu:
- Xác định người nói, người nghe trong những câu in đậm dẫn ở SGK, trang 91, 92.
- Xác định hàm ý của mỗi câu ấy.
- Tìm những chi tiết chứng tỏ người nghe hiểu hàm ý của người nói.
a. Trong đoạn trích này, người nói là anh thanh niên còn người nghe là ông hoạ sĩ và cô gái.
Hàm ý của câu: Chè đã ngấm rồi đấy là: Mời bác và cô vào nhà uống nước chè.
Cả ông hoạ sĩ và cô gái đều hiểu hàm ý của câu nói. Điều đó được thể hiện ở hành động: ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế.
b. Trong đoạn trích này, người nói là anh Tấn còn người nghe là chị hàng đậu.
Hàm ý của câu: Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để… là: Chúng tôi không thể cho đi được (vì chúng tôi cần phải bán những thứ này đi).
Chị hàng đậu hiểu được hàm ý của câu nói, vì thế chị ta mới chì chiết: Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có!
c. Trong đoạn trích này, người nói là Thuý Kiều còn ngươi nghe là Hoạn Thư.
Hàm ý của câu: Tiểu thư củng có bây giờ đến đây! là một câu nói mỉa mai, giễu cợt.
Hàm ý của câu: Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều là: Tiểu thư sẽ phải chịu những hình phạt thích đáng cho những tội lỗi đã gây ra.
Hoạn Thư hiểu rất rõ hàm ý các câu nói của Kiều nên đã… hồn lạc phách xiêu – Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca.
Xem thêm Kiểm tra về thơ – Ngữ văn lớp 9 tại đây.
2. Bài tập này nêu ba yêu cầu:
- Xác định hàm ý của câu in đậm dẫn ở SGK, trang 92.
- Lí do em bé sử dụng hàm ý.
- Cho biết việc sử dụng hàm ý có thành công không.
Hàm ý của câu Cơm sôi rồi, nhão bây giờ! là: Cơm sôi rồi, chắt giùm nước để cơm khỏi bị nhão. Em bé dùng câu nói này để nói với ba của em bé.
Em bé không nói thẳng điều cần nói mà phải sử dụng hàm ý vì câu trước đó Cơm sôi rồi, chắt nước giùm cái, em đã nói thẳng mà ông Sáu vẫn không làm giúp. Cho nên, ở câu Cơm sôi rồi, nhão bây giờ, em đã sử dụng hàm ý để tránh lặp lại câu trước, hơn nữa để tỏ thái độ bực tức và ương bướng của mình.
Việc sử dụng hàm ý của em bé không thành công vì đối tượng hướng tói của câu nói hàm ý là ông Sáu vẫn ngồi im. Ông Sáu giả vờ như không nghe, không hiểu hàm ý đó.
3. Bài tập này yêu cầu các em điền vào lượt lời của B trong đoạn thoại ở SGK, trang 92 một câu có hàm ý từ chối.
Bài tập có mục đích giúp các em luyện tập dùng hàm ý. Các em có thể nêu việc phải làm vào ngày mai (nên không thể đi được). Chú ý là phải dùng câu chứa hàm ý từ chối theo yêu cầu của đề, không dùng những câu không rõ chủ định như: Mai hẵng hay, Để mình xem đã…
A: Mai về quê với mình đi!
B: Mai minh phải đi học rồi.
- Mai mẹ minh lên thăm.
- Mai mình phải đi thăm người ốm.
- Mai mình có bài kiểm tra giữa kì.
A: Đành vậy!
4. Bài tập này yêu cầu các em xác định hàm ý của Lỗ Tấn qua phép so sánh hi vọng với con đường.
Hàm ý của câu nói Tôi nghĩ bụng (…) thì thành đường thôi: đã là hi vọng thì không thể nói đâu là thực, đâu là hư, nhưng nếu con người cố gắng thực hiện thì hi vọng có thể trỏ thành hiện thực được.
5. Bài tập này nêu hai yêu cầu:
- Xác định những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng (trong bài thơ Mây và sóng của Ta-go);
- Viết thêm vào mỗi đoạn đối thoại một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn.
Những câu có hàm ý mòi mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé và những người ở trên mây và sóng trong bài thơ Mây và sóng của Ta-go là:
- Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. Bọn tớ chơi với bình minh vàng, bọn tớ chơi với vầng trăng bạc.
- Mẹ mình đang đợi ở nhà. Làm sao có thể rời mẹ mà đến được.
- Bọn tớ ca hát từ sáng sớm cho đến hoàng hôn. Bọn tớ ngao du nơi này nơi nọ mà không biết từng đến nơi nao.
- Buổi chiều mẹ luôn muôn mình ở nhà, làm sao có thể rời mẹ mà đi được?
Câu (1) và (3) có hàm ý rủ rê, mời gọi em bé tham gia trò chơi.
Câụ (2) và (4) có hàm ý từ chối tham gia trò chơi trên mây, trên sóng của em bé.
Có thể viết thêm vào mỗi đoạn một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn:
- Đoạn đối thoại giữa em bé và những người sống trên mây: Cậu có thấy trò chơi của bọn tớ thú vị không?
- Đoạn đối thoại giữa em bé và những người sống trên sóng: Cậu có thích tham gia trò chơi với bọn tớ không?
Trackbacks