Nghĩa tường minh và hàm ý ngữ văn lớp 9
Mục đích của bài học là giúp học sinh phân biệt được nghĩa tường minh và hàm ý.
A. HƯỚNG DẪN TÌM HlỂU BÀI
Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý
Mỗi câu nói đều truyền đạt đến người nghe một thông báo nhất định. Thông báo này thường gồm có hai phần. Phần thứ nhất là những gì người nghe có thể trực tiếp nhận ra nhờ nghĩa nguyên văn (gồm có nghĩa đen và một số nghĩa bóng quen thuộc) của những ngữ ấy: đó là nghĩa tường minh của câu nói. Phần thứ hai là những gì không có sẵn trong nghĩa nguyên văn của các từ ngữ và trong những mốì quan hệ cú pháp ấy, nhưng vẫn thấu đến người nghe thông qua một sự suy diễn: đó là hàm ý của câu nói. Sự suy diễn cho phép người nghe hiểu được các hàm ý ấy thường được thực hiện một cách hoàn hảo tự nhiên và cùng một lúc với quá trình hiểu nghĩa nguyên văn, chứ không phải là sau đó.
Như vậy, nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
Hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.
Ví dụ:
An bỏ bao diêm xuống bàn, cùng chị ra ngoài chõng ngồi; chiếc chõng nan lên xuống và kêu cót két:
- Cái chõng này sắp gãy rồi chị nhỉ?
- Ừ, để rồi chị bảo mẹ mua cái khác thạy vào.
(Thạch Lam, Hai đứa trẻ)
Hàm ý của câu Cái chõng này sắp gãy rồi chị nhỉ? là: Cái chõng này sắp hỏng không dùng được nữa nên mua cái khác thay thôi.
1. Qua câu Trời ơi, chỉ còn có năm phút!, anh thanh niên trong truyện ngắn Lặng lẽ Sa Pa của Nguyễn Thành Long còn muốn nói: Thòi gian trôi đi nhanh quá, sắp đến giò họ phải chia tay nhau rồi.
Anh thanh niên không nói thẳng điều đó với ông hoạ sĩ và cô gái vì anh ngượng ngùng và muốn che giấu sự tiếc nuối phải chia tay hai người khách đáng mến.
2. Câu nói thứ hai của anh thanh niên: Ồ! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này! không có ẩn ý gì.
Xem thêm Nghị luận về một đoạn thơ, bài thơ – Ngữ
B. HƯỚNG DẪN LUYỆN TẬP
1. Bài tập này yêu cầu xác định hàm ý trong lời kể chuyện của tác giả trong đoạn trích dẫn ở SGK, trang 74, 75.
a. Câu văn cho thấy ông hoạ sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên là câu Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy.
Từ ngữ giúp ta nhận ra thái độ đó của ông hoạ sĩ là từ tặc lưỡi.
Thái độ ấy cho thấy cô quyết định để lại chiếc khăn làm kỉ niệm cho anh thanh niên nhưng anh thanh niên lại quá thật thà, tưởng cô bỏ quên nên đưa trả lại cô.Trong câu cuối đoạn văn, những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái liên quan tới chiếc mùi soa là: mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.
2. Bài tập này yêu cầu các em xác định hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích dẫn ở SGK, trang 75.
Để tìm được hàm ý của câu, các em cần xem lại hai vế trong câu ấy có quan hệ với nhau về nghĩa như thế nào?
Hàm ý của câu Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá là ông hoạ sĩ già chưa kịp uống nước chè.
3. Bài tập này nêu hai yêu cầu:
- Xác định câu chứa hàm ý trong đoạn trích dẫn ở SGK, trang 75, 76;
- Cho biết nội dung của hàm ý.
Trong đoạn trích có ba câu là lời dẫn trực tiếp – hai câu của bé Thu và một câu mà anh Sáu chờ đợi. Trong ba câu này, chỉ có câu: Cơm chín rồi! là câu có chứa hàm ý.
Câu nói đó của bé Thu mang hàm ý: Mời ông Sáu vào ăn cơm, vì nó cố tránh gọi tiếng “ba”.
4. Bài tập này yêu cầu các em xác định những câu in đậm trong đoạn trích (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân) dẫn ở SGK, trang 76 có phải là câu chứa hàm ý không và giải thích vì sao?
a. Câu Hà, nắng gớm, về nào… là lời nói cảm thán của ông Hai nhằm lảng tránh khỏi những nơi mọi người bàn tán về chuyện làng ông theo giặc. Câu này không có phần thông báo thêm ngoài từ ngữ. Do đó, nó không phải là câu chứa hàm ý.
b. Câu Tôi thấy người ta đồn… là câu nói của bà Hai mới thông báo tin đồn về chuyện làng theo giặc cho chồng nghe. Tuy nhiên, bà chưa kịp thông báo thì ông Hai đã gắt lên, cắt lời nói của bà. về phương diện hội thoại, lời nói của bà Hai không thực hiện được là do bị ngắt lời. Vì vậy, câu này cũng không chứa hàm ý.
Trackbacks