Mời bạn đọc tham khảo bài phân tích bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ” (Hàn Mặc Tử) trong cuốn sách “Những bài giảng văn chọn lọc” do GS. Lê Trí Viễn biên soạn. Mong rằng đây sẽ là một tài liệu tham khảo hữu ích dành cho sinh viên, học sinh và những người làm công tác giảng dạy văn học.
ĐÂY THÔN VĨ DẠ
HÀN MẶC TỬ
Sao anh không về chơi thôn Vĩ?
Nhìn nắng hàng cau, nắng mới lên
Vườn ai mướt quá, xanh như ngọc
Lả trúc che ngang mặt chữ điền.
Gió theo lối gió, mây đường mây
Dòng nước buồn thiu, hoa bắp lay
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay.
Mơ khách đường xa, khách đường xa
Áo em trăng quá nhìn không ra
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Ai biết tình ai có đậm đà.
1. Bài thơ này trích trong tập thơ có tựa đê là THƠ ĐIÊN, sau đổi thành ĐAU THƯƠNG ra đời năm 1938, theo Tuyển tập Hàn Mặc Tử, Nhà xuất bản Văn học 1987, ĐAU THƯƠNG có mặt trong Tuyển tập này với 34 bài. Từ thơ Đường luật, qua Gái quê, đến ĐAU THƯƠNG, thơ Hàn Mặc Tử đã đi một bước dài. Năm 1938 nhà thơ đã biết mình mắc bệnh gì rồi, điều đó không khỏi ảnh hưởng tới hồn thơ, nghệ thuật thơ. Nhưng cái đó không phải yếu tố chính. Cái chính lại là một nhận thức mới về nghệ thuật, tật bệnh kia nung cháy sự sống ở nhà thơ lên thành ngọn đuốc thiêu băng mọi biên giới của bình thường, của cái thực theo mắt thường, trí thường, giúp nhà thơ thực hiện con người mình ở mảnh đất nằm giữa thực và hư, tỉnh và mơ bên này và bên kia cái thực, bên này thì đất hẹp mà bên kia thì bao la bát ngát, lạ và mê vô cùng, người đời thường bảo là điên. Hàn Mặc Tử có thơ điên và một số người khác cũng có thơ điên, họp nhau thành “trường thơ điên”, mặc dù những người kia chẳng ai mắc bệnh hiểm nghèo như Hàn Mặc Tử. Điểm lại 34 bài thơ trong tuyển tập nói đây cũng thấy lác đác mới có bài ý và lời “bình thường” tỉ như Mùa xuân chín, Đà Lạt trăng mờ, Tôi tân hôn, Những giọt lệ, Đây thôn Vĩ Dạ… Còn lại là mơ, say, điên, cái thực chỉ còn dính đôi chút, còn lại là “siêu thực”. Hồi viết Thi nhân Việt Nam, Hoài Thanh đã có câu “Trời đất này thực của riêng Hàn Mặc Tủ, ta không hiểu được và chắc chắn cũng không bao giờ ai hiểu được… Một tác phẩm như thế (Hoài Thanh đang nói tập Thơ điên), ta không có thể nói hay hay đó, nó đă ra ngoài vòng nhân gian, nhân gian không có quyền phê phán. Ta chỉ biết trong văn thơ cổ kính không có gì kinh dị hơn. Ta chỉ biết ta đương đứng trước một người sượng sần vì bệnh hoạn, điên cuồng vì đã quá đau khi trong tình yêu. Cuộc tình duyên đã ra đời với tập Hương thơm hấp hối với tập Mật đắng, đến đây thì dã chết thật rồi, nhưng khí lạnh còn toả lên nghi ngút”. (Đến đây là đến Máu cuồng và hòn điên – tập này với 2 tập kia đều nằm trong THƠ ĐIÊN hoặc ĐAU THƯƠNG). Đề tựa Tuyển tập Hàn Mặc Tử, Chế Lai Viên viết: “Hàn Mặc Tử không phải là nhà thơ siêu thực. Tượng trưng cũng không. Chủ yếu anh vẫn là nhà thơ lãng mạn… Anh chưa bao giờ nói đến chữ siêu thực. Anh chỉ nói tôi diên, tôi dại… Siêu thực của châu Âu là chủ nghĩa siêu thực, ta không chấp nhận chủ nghĩa. Nhưng ta mừng trước thơ Hàn Mặc Tử vì thơ ông có mang những yếu tố siêu thục, với một tỉ lệ chấp nhận được. Hơn nữa, siêu thục châu Âu là siêu thực vì bộ óc. Hàn Mặc Tử thì “Vì nàng đánh tôi đau quá”. Anh bị xô vào giữa trận báo, cơn giông, đám cháy, giữa chết chóc, cô đơn, máu lệ nên còn cách nào hơn. Thơ như thế liệu có nên đọc không? Chế Lan Viên viết tiếp: “Thơ Tử, tiếng khóc của Tử, bây giờ lại có tác dụng tích cực. Nó làm cho trái tìm ta không bị xơ cứng, khối óc ta trở nên đàn hồi. Con mắt ta nhìn sự vật sẽ không đơn giản nữa, có bàn tiệc, vườn hoa bên này nhưng có vũng máu bên kia. Ta sẽ nhân tình hơn, đôn hậu hơn”. (Tuyển tập Hàn Mặc Tủ, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 1987).
Bài thơ Đây thôn Vĩ Dạ trích trong tập ĐAU THƯƠNG ấy.
2. Bài thơ có vẻ đơn giản, kỳ thực không dễ hiểu chút nào. Lai lịch bài thơ có đấy: mối tình của nhà thơ đối với cô Hoàng Thị Kim Cúc hồi ở Qui Nhơn những năm 1932 – 1933. ông thân sinh cô Cúc là viên chức Sở Đạc điền và Hàn Mặc Tử cũng làm việc ở đó.
Hơn vài năm vào viết báo ở Sài Gòn, cuối năm 1936 Hàn Mặc Tử trở ra Qui Nhơn thì cô Cúc đã về Huế, ở thôn Vĩ Dạ. ít lâu sau, biết Tử mắc bệnh nan y, Hoàng Tùng Ngâm, anh em chú bác của cô Cúc gợi ý cô Cúc gởi một bưu thiếp thầm hỏi sức khoẻ cho Tử. Tử gửi bài thơ này đáp lại với lời cảm ơn.
Từ lúc bài thơ này được đưa vào chương trình lớp 12, nhiều thầy giáo đã có bài viết về cách tìm hiểu nó và chú trọng vào hoàn cảnh ra đời của nó. Chú trọng là cần thiết nhưng coi hoàn cảnh là tất cả và suy luận ức đoán quá rộng cũng không nên. Bản thân bài thơ mới là hiện thực chân xác nhất.
Tiếp cận bài thơ bàng tư duy logic bình thường sẽ thế không ổn. Khổ thơ 1 : Chủ thể là cô gái nđi : Sao anh khôn về… để nhìn nắng hàng cau… Vậy sao cô lại nổi : Vườn ( mướt quả…? Vườn ai là xác định, vườn của một ai đó chứ khôr thể là mọi cành vườn. Còn nếu cho rằng vườn ai là vườn ei nối duyên với chàng trai thì lá trúc che ngang mặt chữ điền \ ai vậy ? Mặt mình à ? Mình tự khoe? Còn như đó là khoe một cô gái Vĩ Dạ thì lại trái với vườn ai. Khổ 2: Ở khổ 1 là cảnh do cô gái ca ngợi, ở khổ 2 là cảnh do chàng trai nhớ lại, theo ký ức mình. Cho là như thế đi. Vậy: Thuyền ai đậu bến sông trăng là thuyền ai? Rồi có chở trăng về kịp tối nay? Tối nay là tối nào? Ai hẹn với ai mà nói tối nay, chính xác như thế. Khổ 3: Mơ khách dường xa… ai mơ? Khách đường xa là ai? Cô gái chăng? Không có lý vì khách đường xa phải là khác đang đi trên đường, ở nơi xa, cô gái thì ở quê Vĩ Dạ, đi đâu mà đường xa? Áo em trắng quá… là lời chàng trai. Vậy mơ khách đường xa sẽ là chàng trai mơ, và cô gái là khách đường xa, khó nghe lắm. Lại ở đây… có đậm đà và lời ai?
Vạch ra như vậy có lẽ hoặc chưa hết hoặc chưa đúng, nhưng đọc bài thơ này với logic bình thường quả có gì không hợp. Đang say, đang mơ, nói đã chẳng mạch lạc gì, huống gì nhà thơ lúc này tỉnh đấy nhưng trong tỉnh đấy đã ẩn cái say, cả mơ, cả cái “điên” (Bây giờ tôi dại tôi diên, Chắp tay tôi lạy cả miền không gian – Một miệng trăng). Tuy vậy, lắng vào bên trong vẫn là một cái gì rất thực, rất sâu xa có thể tin được. Đó là chất người của con người hãy hết mực tha thiết với cuộc đời, cuộc sống. Vượt qua tất cả những gì lệch chuẩn, không “lôgic”, là một cái gì rất đẹp, cảnh đẹp, người đẹp, tình đẹp, một nỗi ước mong vô cùng tha thiết, ước mong gặp được, thấy được nắm bắt được, nhưng cuối cùng đều chẳng được, chỉ còn đọng lại một tấm lòng thật đậm đà, nhưng đành chỉ lạt tanh.
3. Về cái tên Vĩ Dạ có tí này vui. Tình cờ, đọc Thương sơn thi tập của Miên Thẩm, thấy ông hay nhắc ông em Miên Trinh biệt hiệu là Vĩ Dã (Vĩ Dã chữ Hán có nghĩa là Đồng Lau, cũng như Lộc Dã là Đồng Nai), nhưng giọng Huế đọc thành Vĩ Dạ và cứ thế lưu truyền. Xưa kia có thể đây là một vùng còn là lau sậy nên mới có tên ấy. Nhưng đến thời có câu chuyện tình trong bài thơ này – hồi trước Cách mạng tháng Tám – thì đây là một xóm làng trù mật, dòng họ nhà vua nhiều gia đình ở đây. Người Huế hay gọi là Phủ Tùng Thiện, Phủ Tuy Lí của hai ông hoàng tước vương là Miên Thẩm, Miên Trinh có tiếng ở làng này là vậy. Vĩ Dạ khá tiêu biểu cho đất đế đô. Nó nằm sát bờ sông Hương, nhìn qua Cổn Hến, cù lao giữa sông, cách có mấy con sào, từ đầu cầu Trường Tiền đi theo con đường xuống cửa Thuận chỉ mấy trăm thước. Vườn tược đúng là xanh mướt những thanh trà (một thứ bưởi rất ngon và rất thanh), những đào tiên (tức roi ở Bắc và mận ở Nam), những cam, chanh, quít, và cau vút cao, tạo thế cân bằng bội hoạ cho bức tranh um tùm nơi mặt đất. Đặc biệt không vườn nào, dù nghèo nhất, mà lại thiếu một mảnh cây kiểng (cây cảnh) trước sân, khách đến là thay chủ đón cười với khách trước khi khách được tiếp bằng hớp trà uống trong cái chung (cái chén) nhỏ xíu mà chủ nhân vừa chùi tro, lòng chung trắng muốt. Nhỏ nhẹ, thanh trong, kín đáo, lịch sự từ giọng nói trở đi, từ cô hàng thanh trà đến các bậc cao sang… đó là Huế, đó cũng là Vĩ Dạ. Hàn Mặc Tử có thời học ở Trường Pellerin, dân gian quen gọi là Trường Dòng ở mút kia Huế, không biết có về qua Vĩ Dạ cỡ mút này không, nhưng không về cũng nghe và hình dung qua vườn tược nơi khác từ Trường Pellerin ngược lên vùng cầu Bạch Hổ… Nay thì cảnh tượng ấy cũng còn những pha chất thời đại mới bêtông cốt sắt, nhô ra đường, nghều nghệu hai lầu, ba lầu ra vẻ khoe khoang, hợm mình,., nó cũng như chén chè thanh khiết thời xưa đã pha thành chè thập cẩm, và trái thanh trà với bàn tay gọt vỏ thấy đã nghe ngọt chứ chưa đợi nếm múi bưởi thấy mình không hợp thời nữa lên mất tích luôn… Vậy đó bài thơ này, người biết Vĩ Dạ trước đây có thấy phẳng phất thời cũ vọng về không?
Khổ 1. Bắt đầu bằng một lời trách: Sao anh không về chơi thôn Vĩ? Trách nhè nhẹ, sơ sơ, nói theo kiểu Huế “nghe dễ ghét” (tức dễ thương đáng yêu). Trách có nghĩa là phải thân đến chừng mực nào mới dám trách. Trách mà ngụ ý mời mọc tiếc rẻ. Diễn ra văn xuôi là: lẽ ra anh phải về thăm chứ sao anh lại không về? Uổng lắm, tiếc lắm! Bởi đâu chỉ về thăm thôn này, còn thăm em nữa chứ? Nhưng điều đó, cô gái giấu – ai lại nói thẳng ra, dị lắm! Cô gái nhờ cái nắng hàng cau. Nhìn nắng hàng cau nắng mới lên. Không phải về để nhìn em mà để nhìn nắng hàng cau, cái nắng mới lên buổi sớm mai phơn phớt hồng trên tán lá xanh cao vứt, từ xa đã đập vào mắt. Chẳng lẽ từ nét rất thực của cảnh vật ấy lại nghỉ đến cây kia thay người kiễng chân lên thật cao để đón lấy cái nhìn của người đến thăm, thay em để được đầu tiên đón lấy cái nhìn của anh. Tại sao lại chỉ cây cau được nhìn anh trước mà không là em? Trách như thế thì đòi hỏi như thế là phải quá!
Có sự biến chuyển đột ngột như thói thường trong dòng cảm xúc của Hàn Mặc Tử. Để lập lại lôgic trong tỉnh tự, người được trách, được mời khéo bỗng nhiên xuất hiện: về thăm thật. Trước hết thăm cảnh rồi thăm người. Chàng trai đi qua thôn và trầm trồ trước các cảnh vườn, đặc biệt dừng lại say mê trước một cảnh: Vườn ai mướt quá xanh như ngọc! Hôm trước có mưa không thì không biết, nhưng lá cây đều đang láng mượt như vừa lau chùi, non mởn, mát rượi, và ánh nắng xuyên qua kẽ lá bật sáng lên tất cả, xanh và trong suốt như ngọc. Đẹp quá, đẹp bằng tươi, bằng trẻ, mướt rượt nói như người Huế. Vườn ai vậy? Chữ ai này, trong tiếng Việt của cha ông ta, li kỳ lắm. Tư duy biện chứng nằm trong nó: Nó vừa là nó vừa không phải là nó. Vườn ai là vườn ai chả biết thật, nhưng cũng có thể là vườn của người mình thương, vườn cô gái! Vườn cô thì nhất định là mướt là ngọc rồi. Không vậy thì yêu làm gì? chưa hết. Vườn ai không chỉ đẹp lá đẹp cây mà còn có cái đẹp hơn; đẹp người. Có con người mặt chữ điền ở đó nữa và lá trúc che ngang mặt chữ điền. Mặt trái xoan tiêu chuẩn đẹp ngoài Bắc. Ông già bà cả xứ Huế khen khuôn mặt chữ điền là nhìn cái đẹp phúc hậu, nhìn mặt mà còn thấu luôn cả tinh thần. Ca dao có câu:
Mặt em vương tượng chữ điền,
Da em thì trắng áo đen mặc ngoài.
Lòng em có đất có trời,
Có câu nhân nghĩa có lời thuỷ chung.
Cũng là nói tới cái đẹp phúc hậu. Bây giờ là mặt chữ điền ấy lại có lá trúc che ngang. Con người hiện trong vườn cây, nếu lộ hẳn khuôn mặt chắc không đẹp, phải để nó khuất một chút sau lá theo nguyên tắc nghệ thuật cho có e ấp, kín đáo, con gái nào cũng vậy, huống gì con gái Huế! Ai vậy? Một cô gái bất kỳ trong một cảnh vườn bất kỳ chăng? Đã vườn là vườn ai thì cô gái chính là kẻ được gửi gắm sau chữ ai ấy: đó là em, là kẻ trách móc ở trên.
Khổ thơ này là vậy. Cố kẻ trách người không về thăm thì liền có người về thăm. Kẻ trách gợi một tí xinh xinh, là lạ, mà thôn dã, quen thân. Người về thăm khen, say mê cảnh đẹp và người đẹp, cảnh đẹp màu, người đẹp nết. Một cuộc hội ngộ không nói ra mà vui thấm vào cảnh vật, nghe như có tiếng thì thầm của gặp gỡ, tươi vui.
Khổ 2. Phút vui không dài. Mà không một chuyển tiếp nào. Cái buồn tiếp theo ngay:
Gió theo lối gió, mây đường mây
Dòng nước buồn thiu, hoa bắp lay.
Bước ra phía sau vườn là mấy cây vả, một chòm bắp và dòng sông, có bến năm ba bậc cấp xuống sông. Bắp trổ cờ, lay lay trong gió nhẹ. Dòng nước sông Hương như không muốn trôi, lặng lẽ, im lìm, buồn thiu. Gió mây trên tầng không cũng mỗi bên một dường, gió ở cây lá còn mây tận trên trời. Cảnh thật chứ? Đúng. Trên kia thật mà đây cũng thật. Tươi, ủ đều Huế cả. Vườn tươi sáng mai, sông ủ buổi chiều. Cái buồn phơn phớt, nhè nhẹ, thấm vào tận đáy lòng, cái nét “trầm tư không nơi nào có được” ấy là đặc trưng của Huế. Nhớ Quê mẹ, Tố Hữu nhớ cái không khí vô hình mà rất thấm ấy: Mây núi hiu hiu chiều lặng lặng. Đây có gió thổi, mây bay, hoa bắp lay mà nghe vắng lặng đến não người.
Nỗi buồn ấy trong cảnh cò liên quan gì tới người không? Kẻ mời, người về, hai đàng lặng lẽ mà lên cảnh tươi vui. Nhưng ngăn cách nằm sâu trong sự thật, chẳng làm sao chung đời được. Ngẫu nhiên chăng hay dụng ý? Chuyện chung đôi chỉ là chuyện gió mây chia đường. Gió thổi mây bay thường là một chiều, đây lại đứt gẫy: Gió theo lối gió, mây theo đường mây. Lại ngăn cách quyết liệt, gió đóng khung trong gió (hai chữ gió đóng hai đầu), mây cuộn trong mây (hai chữ mây cũng khép kín vòng lại). Số kiếp của cô gái và chàng trai này là vậy. Cho nên dòng nước cũng như buồn theo và hoa bắp cũng vật vờ lay động như tự mình lảo đảo bên cạnh dòng nước không nòi không rằng.
Buồn đến thế ư? Có chút hy vọng nào chăng? Đến lúc chàng trai hỏi:
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó,
Có chở trăng về kịp tối nay?
Câu thơ sáng hẳn lên. Từ ngày đến đêm và đêm trăng là một thứ nhảy vọt không gì báo trước. Tối nay lại là một sự đột ngột khác. Thuyền đậu thuyền đi trên sông Hương đêm trăng là bình thường. Thuyền chở trăng, chở cả tình cũng hình dung được. Nếu có một cuộc hẹn hò tối nay cần trăng cần thuyền thì thuyền về kịp cuộc hẹn sẽ vui, có rượu trăng, có những người yêu nhau thì đẹp biết bao! Bù lại cảnh tượng ở hai câu trên là cách ngăn, buồn não trong lặng lẽ, đây là hi vọng của gặp gỡ hòa hợp mát lành trong lặng lẽ. Hi vọng mỏng manh trong tờ giấy bởi nó được đặt thành một nghi vấn, dù đã được chốt lại một cách xác định rõ ràng: kịp tối nay.
Buồn não đã liên quan tới hai người thì hy vọng này có dính dấp tới gì không? Thuyền ai là thuần tuý phiếm chỉ hay cũng như vườn ai bên trên là một chiếc thuyền xác định, thuyền em? Hai ta mỗi người mỗi ngả đã đành. Như vậy thì buồn quá. Thuyền em đang đậu ở sông đầy trăng như đời em đang đầy xuân tươi, em có chở trăng về, chở tươi vui về bến anh cho tình hai ta sáng lên đôi tí và anh được chút mát lành một tối là tối nay – nỗi ước mong thầm lặng mà tha thiết đến mức từ xa xôi trong thời gian vội hiện ngay nào hiện tại: tối nay. Tha thiết mà mỏng manh. Càng mỏng manh càng tha thiết. Trái tim nó vậy nên nó mới khổ.
Bốn câu thơ khổ này là vậy. Gió mây chia đường. Bạn tình rẽ đôi. Buồn đến cả dòng sông, ngọn bắp. Buồn quá. Thuyền ai đó hay em mà sáng đầy trăng? Chở trăng về kịp tối nay ta gặp nhau đi em. Cho anh một chút hi vọng. Nhưng đó chỉ là ước mong, sáng lòng mà mờ ảo, mông lung.
Khổ 3:
Mơ khách đường xa, khách đường xa,
Áo em trắng quá nhìn không ra.
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh,
Ai biết tình ai có đậm đà!
Thuyền không chở trăng về kịp để ta có bạn tối nay. Sự đơn lẻ sâu thêm rồi. Bởi em đang mơ khách đường xa và khách đường xa lại đang ngày càng xa: Khách đường xa, khách đường xa xa mãi không bao giờ trở lại. Còn em? Bây giờ mới xuất hiện em, thì ảo em trắng quá nhìn không ra. Trắng quá loá mắt? Mà áo em trắng hay con người em, tâm hồn em trắng? Mặt chữ điền mà khoác áo tráng thì hai lần trắng, trong ngoài đều trắng, loá mất là phải. Hay em là trăng? là ma? Em không phải là em? Bởi em tinh sạch quá, mà anh thì không với tới được? Em là thiên thần ở cõi nào, còn anh trời đầy thân xác tàn rữa ở trần gian? Câu thơ trên đương còn là mơ, câu này đã bay vào ảo giác, một bước nhảy vọt rất Hàn Mặc Tử, không có ở đâu và không ai có…
Có người bảo đó là do ám ảnh của chứng bệnh hiểm nghèo Tử mắc phải. Nhưng cảm giác kỳ lạ đối với ánh trăng tràn ngập trong thơ Tử, ai cũng biết. Nhưng không cứ đối với ánh trăng. Với màu trắng Tử cũng vậy. Tác phẩm vãn xuôi khơi giữa mùa trăng cổ đoạn : “Động là một thứ hòn non bàng cát trắng quá, trắng hơn da thịt của người tiên, của lụa bạch, hơn phẩm giá của tiết trinh – một màu trắng mà tôi cứ muốn lăn lộn điên cuồng, muốn kề môi hôn, hay ấp má lên để hưởng sức mát rượi dịu dàng của cát…” (Tuyển tập Hàn Mặc Tử, NXB văn học Hà Nội 1987 tr 118). Như vậy, màu trắng cũng tác động đặc biệt tới nhà thơ, áo trắng quá nhìn không ra cũng là chuyện thường… với người làm thơ. Người đọc có thể lấy làm lạ, nhưng với nhà thơ, đó là một sự nhảy vọt cái thực qua cái trên thực, cái siêu thực.
Dù sao, lời thơ ở hai câu này sao mà nghe như có gì đứt đoạn, tấc nghẹn, hụt hẫng, chới với, mất thăng bằng. Bẽ bàng, tội nghiệp biết bao nơi lòng chàng trai! Lời trách đầy ân tình, dịu dàng đến nũng nịu trên kia đã dồn cái đằm thắm vào chữ anh: Sao anh không về chơi… Thì bây giờ đến lượt chàng trai gọi đến con người có lời trách ấy, gọi đến em thì em mất hút trong màu trắng, nhìn không ra nữa! Còn cổ thể tỏ bày gì với em nữa! Em đã mất rồi. Mơ (Mơ khách đường xa…) đã quyến em đi, đã nhuộm áo em và áo em đã thành mơ, trắng xoá màu mơ, anh còn nhìn đâu ra nữa hở em? Trách móc mà làm chi em? Mời mọc mà làm chi em? Anh và em, hai chữ ấy lẽ ra là một, nay thì đứt hai vĩnh viễn rồi, em ơi!
Đâu còn nắng hàng cau, vườn mướt quá, đâu còn xanh như ngọc, mặt chữ điền! Củng chẳng còn gió mây lặng lẽ, dòng nước buồn, hoa bắp lay, sông trăng và thuyền chở trăng… Xoá hết, bay hết. Ở đây chỉ còn sương khói che khuất bóng người: Ở đây sương khói mờ nhân ảnh. Em cũng mờ mà anh cũng mờ tan, trong khói sương lạnh lẽo mù mịt. Còn lại may còn chữ tình, nhưng ai có biết cho ai: Ai biết tình ai có đậm đà? Ai trước là người nào? Ai sau là người nào? Sau những gió lối gió, mây đường mây, có chở trăng vè, những mơ khách đường xa, nhìn không ra thì ai trước phải là cô gái, còn ai sau là chàng trai. Có thể coi là câu trả lời cho câu trách ở đầu bài thơ: Sao anh không về chơi ư? Có đấy chứ. Về bằng tưởng tượng, bằng hồi ức, lặng lẽ mà nhìn, mà say, mà buồn, mà trông mong, hy vọng, rồi thất vọng, bẽ bàng. Chỉ còn chắc chắn một điều, đó là tấm tình đậm đà mãi mãi của anh. Liệu em cò biết cho? Sự thực ở tấm lòng là vậy, nhưng lúc này, khi chẳng ai muốn mà mối tình đành chịu cho đứt gãy, quả không nên để lộ lộ anh và em đương đầu với đau thương. Phải để cho nỗi đau thương hưởng một chút vuốt ve và em, anh tan vào cái khung hơi mơ hồ một chút như gần gũi và ngọt ngào của chữ ai. Còn có đậm đà là đậm đà thật, hay có đậm đà không với dấu hỏi nghi vấn đằng sau? Câu thơ chấm dứt lơ lửng. Và như thế là phải xét lại hai chữ ai, và xét lại tình. Đảo ngược lại, chữ ai trước là anh, chữ ai sau là em. Về phía anh, anh tự biết tình vẫn đậm đà, nhưng em có biết cho thế không hay em vẫn có tí hoài nghi. Em biết tình anh có đậm đà? còn phía em, em trách em mong, anh tin tình em đậm đà, nhưng trải qua thực tế gió có lối gió, mây còn đường mây, liệu tình em có đậm đà? Nghĩ vậy, anh xúc phạm em rồi nhưng cuộc đời cay đắng thì phải nhận nó đắng cay chứ biết sao?
Dù hiểu cách nào đi nữa, câu thơ vẫn có gì buồn buồn: Sương khói mờ nhân ảnh đã là mù mịt mông lung, khuất lấp mất dạng, chữ có đậm đà lại gieo thêm một nỗi lửng lơ, nghi hoặc nên càng buồn.
Khổ 3 này chỉ tiếp nối và đi sâu thêm vào bên trong mối tình, từ cái cách ngăn mây gió chia đường dấn sâu vào thành sự đứt gãy, từ cảnh tí tách như reo vui ở khổ 1 đi dần tới sự xoá nhoà tất cả vào mơ, vào sương khói ở khổ 3 để chấm dứt một mối tình hết sức thiết tha mà đành để nó biến vào, mất hút vào mông lung, mờ mịt, chỉ còn chút dư vị đậm đà mà chưa dám biết có hay không ở người ta và cả ở mình trong lòng người ta.
4. Cứ đầu để bài thơ thì đây là một bài nói về thôn Vĩ Dạ, nếu không cũng tả cảnh thôn ấy. Dĩ nhiên có những nét của đất trời ở thôn, nhưng là qua ký ức tác giả và lấy mối tình giữa nhà thơ và cô Hoàng Thị Kim Cúc làm nền. Nhà thơ hồi học Trường Dòng hoặc cuối năm 1936 ra Huế tặng sách ban bè có thể đã về thăm Vĩ Dạ. Nhưng tới lúc làm bài thơ này thì nhà thơ đã biết mình bệnh gì rồi và mối tình kia chắc chắn bị ảnh hưởng không nhẹ. Nét tươi, nét duyên trong cảnh còn đó – ở khổ 1 – những nét chia li, buồn bã hiện ngay ở khổ 2. Thậm chí con thuyền trăng trên sông trăng có sáng lên một tí nhưng không tránh được vẻ xa xôi, mơ màng chừng như muốn lành lạnh. Khổ thứ 3 thì đâu còn là cảnh đất trời Vĩ Dạ. Nó đã ngả màu ma mị, phất phơ trong sương khói, trong mơ.
Vậy thì bài thơ này muốn bảo với người đọc điều gì? Chắc chắn có cái đẹp của một làng tiếng tăm đất đế đô, đẹp đất trời, cây trái, đẹp nết, đẹp tài của con người. Chắc chắn cũng đẹp tình, bởi nàng thơ của Hàn Mặc Tử không chỉ gợi cảm chỉ cho bài này mà còn nhiều bài khác. Tình tha tình thiết chứ chẳng phải chuyện gió thoảng mây bay. Tất cả đều đẹp như một ước mơ. Nhưng hãy xem. Từ đầu chí cuối bài thơ đều hằn lên một chữ không, nếu không thì một chữ trống không, một sự nghi ngờ. Mở bài là Sao anh không về, tiếp theo là Gió theo lối gió, mây đường mây để lại một khoảng trống không ở giữa. Rồi Có chở trăng về kịp tối nay là mở ra một lỗ hổng mênh mang như một hoài nghi không sao giải nổi. Đến Áo em trắng quá nhìn không ra là sự hụt hẫng xót xa, bàng hoàng. Và cuối cùng Ở đây sương khói mờ nhân ảnh, Ai biết tình ai có đậm đà thì người cũng xoá mờ mà tình cũng rơi vào nghi hoặc. Vậy thì biết bám víu vào đâu? Những gì đẹp nhất, ước mơ tuyệt vời nhất đều tuột khỏi tay hết. Cái bệnh quái ác đã cát ngang tất cả. Phải vậy chăng? Ai cấm nhà thơ mang tất cả bên mình vào cõi bên kia ? Bài thơ bắt đầu bằng điệu vui, nếu không cũng điệu tươi, nhưng kết thúc lại phơn phớt buồn như vừa nhỡ một cuộc hẹn hò. Cái buồn mới đến thế. Nó đương ở trong miếng đất của lãng mạn. Bài này và một số bài khác vốn đứng riêng và mang một ánh sáng riêng trong tập Thơ Điên.
Có phải bài thơ chỉ giới hạn ở một nỗi đau cụ thể là mối tình đứt gãy với cô Cúc vì mình bệnh tật? Nếu vậy, số mệnh nó không dài đến tận nay. Cũng không phải nó nói dùm niềm đau của thiên vạn chàng trai không may trong trường tình. Gốc rễ của nỗi bẽ bàng trong bài thơ vượt ra khỏi khuôn khổ một đôi trai gái, một mối tình mệnh yểu mà nói được tâm trạng chưa kịp vui mà đã thấy buồn, mới vừa ban mai đã vội chiều tà, ước mơ bao tốt đẹp mà tất thảy đều tuột khỏi tay mình, tâm trạng của thế hệ thanh niên 1930 – 1945 rất hào hứng, mình tự khẳng định mình nhưng xã hội thực dân phong kiến luôn có mặt để phủ định, khi tiếng vọng của Cánh mạng đối với họ hãy còn xa.
>> Xem thêm: Tương Tư (Nguyễn Bính) – Những bài giảng văn chọn lọc
Comments mới nhất